Törki sufiçılıqnıñ tanılğan şäxese Yosıf Hämädani
Törki dön’yanıñ yoldızları - 3/2025

Törki dönyanıñ yoldızları - 3/2025
“Törki dön’yanıñ yoldızları” yazmasınıñ bu bülemendä süz törki sufiçılıqnıñ tanılğan şäxeslärennän Yosıf Hämädani turında baraçaq.
Yosıf Hämädani – törki dön’yanıñ İslamlaşuın häm Anadolu cirläreneñ qabat törekläşüen täêmin itkän sufiçılıq yünäleşläre Yäsäwilek belän Naqışbändiyäneñ äydäp baruçılarınnan berse. 11nçe ğasırda yäşägän bu olı sufiy, üzeneñ töşençäläre häm äzerlägän şäkertläre belän İslam dön’yasında tirän êz qaldırğan. Bu däräcäle şäxes, bigräk tä törki sufiy bularaq iğ’tibarnı cälep itä. Anıñ tormışı, Törki-İslam fälsäfäseneñ ähämiyätle ürnäge bulıp kiñ geografiyägä taraluına zur öleş kertä.
Yosıf Hämädani 1048 yılda Hämädan şähärendä tua. Ul çaqta Hämädan, Sälçuklı däwläteneñ qaramağında bula häm töreklär küpläp yäşägän cirlek sanala. Yosıf Hämädani ğailäse, törki qawemnän bula, bu isä anıñ törki häm İslam keşelegen nığıta. Hämädaninıñ törki çığışı anıñ İslam dön’yasında, ayıruça Törkestan geografiyäsendä sufilıq töşençäseneñ kiñ taraluında möhim rol’ uynıy.
Yäş’ çaqta uq ğıylem aluğa birelgän Yosıf Hämädani, bigräk tä xädis, fikh häm kälyäm ölkäsendä zur belem ala. Anıñ berençe belem aluı Hämädanda başlana, annan soñ ul Bagdatqa küçä häm ul waqıtnıñ mäşhür ğalimnärennän däres ala. Bagdat, ul çaqta İslam dön’yasınıñ möhim ğıylem üzäkläreneñ berse bula, häm anda alğan belemnär, Yosıf Hämädanineñ sufiçılıq yulına nigez äzerli.
Yosıf Hämädanine başqa ğalimnärdän ayırıp torğan töp üzençälek - anıñ sufiçılıq belän qızıqsınuı. Tradiśion İslam ğıylemenä birelğän bulsa da, ul şul uq waqıtta sufiçılıq belän tığız mönäsäbät urnaştıra. Bagdatta yäşägän çorında ul Abdulqadıyr Gäylani kebek zur sufiylar belän bergä bula häm alardan täêsirlänä. Ayıruça “halwät” – yäğ’ni yalğız qalu, keşelärdän çitläşü, üz êçenä biklänü belän iğ’tibar cälep itkän Hämädani, keşeneñ êçke dön’yasına yünälep Allağa yaqınlaşuğa nigezlängän añlayışnı üz itä. Sufiçılıq yulında Hämädaninıñ iñ möhim öleşläreneñ berse – şäkertlärenä qaldırğan ğıylem häm ruxi miras.
Yosıf Hämädani tormışınıñ möhim öleşen Törkestan cirlärendä ütkärä. Ul bu töbäktä wäğaz’lär birep, sufilıq äñgämäläre belän törki xalıqlar arasında İslamnı tirän tarata häm alarnıñ ruxi dön’yasın formalaştıra. Anıñ täêsire, ul yäşägän çor belän genä çiklänmiçä, yözlärçä yıl däwamında törki sufiçılıqta sizelä.
Hämädanineñ sufiçılıq töşençäläre törki cämğıyät’lärneñ İslam belän bötenläşü barışında zur rol’ uynıy. İslamnı ışanu sisteması ğına tügel, ä yäşäw räweşe itep qabul itkän Hämädani keşelärneñ şäxsi häm ictimağıy tormışın üzgärtä. Ul bu yaqtan törki mädäniyätneñ İslam qıymmätläre belän quşıluına yärdäm itä.
Yosıf Hämädani 1140 yılda Mervdä wafat bula. Anıñ qabere bügenge köndä Törkmenistanda Märvkä yaqın Bayramali dip atalğan cirlektä urnaşqan. Yosıf Hämädani ike möhim sufiçılıq yünäleşeneñ barlıqqa kilüenä üze äzerlägän ike tanılğan xälifä belän nigez sala. Äxmät Yäsäwi häm Abdulxaliq Gücdüväni - iñ tanılğan xälifälär. Bu xälifälär törki dön’yağa tirän yoğıntı yasağan Yäsäwilek belän Naqışbändiyä yünäleşläre öçen bik möhim şäxeslär. Anıñ ruxi mirası, bigräk tä Üzäk Aziya häm Anadolu cirlärendä täêsirle bulğan. Hämädani - sufi lider ğına tügel, şul uq waqıtta Törki - İslam śivilizaśiyäseneñ möhim wäkile dä.
Yosıf Hämädani Törki – İslam sufiçılığınıñ äydäp baruçı şäxesläreneñ berse bularaq, İslam töşençäsenä teoretik häm praktik öleş kertä. Törki asıllı sufi buluı anıñ sufiçılıq añlayışınıñ Urta Aziya häm Anadolu kebek törkilär küpläp yäşägän töbäklärdä täêsirle buluına mömkinlek birä. Hämädani üze äzerlägän şäkertlär häm ruxi täğ’limatları belän İslam tarixında möhim şäxeslärneñ berse bularaq istä qala. Anıñ tormışı häm uy fikerläre, töşençäläre İslam häm sufiçılıq tarixın añlarğa teläwçelär öçen alıştırğısız çığanaq.
Avtor: Cämil Doğaç İpäk / Xalıqara mönäsäbätlär belgeçe, fännär doktorı