Meñ’yıllıqnıñ berençe çirege 3/2025

21 nçe ğasırnıñ berençe çiregendäge möhim waqıyğalar

2226218
Meñ’yıllıqnıñ berençe çirege 3/2025

2021nçe yılnıñ 6nçı ğıynvarında başqala Vaşingtonda Amerika Quşma Ştatlarında monarçı kürelmägän waqıyğa buldı. 2017nçe yılda 45nçe ilbaşı itep saylanğan Donal’d Tramp ikençe tapqır saylawlarda qatnaşıp, Demokratlar partiyäse kandidatı Djo Baydenğa ciñelgännän soñ, saylaw näticälären “xäyläle” dip qabul itmäde. Anıñ tarafdarlarınıñ könnär buyı däwam itkän protestları Vaşingtondağı tarixi Kongress binasınıñ basqınğa duçar buluı häm talanuı belän tögällände. Barı Amerika Quşma Ştatları tügel, böten dön’ya, tın da almıyça, poliśiyä häm protestçılar arasındağı bäreleşlärne turıdan-turı êfirda küzätte. Armiyä berlekläre dä quşılğan waqıyğalarda, poliśiyä xezmätkärlären dä kertep, 4 keşeneñ ğomere özelde, distälärçä keşe yaralandı. Tikşerü näticäsendä 700dän artıq keşe izolyatorğa yabıldı. Bu waqıyğa AQŞta häm böten dön’yada demokratiyäneñ kiläçäge, saylawlar häm başqa xoquqıy xaqlar mäs’äläsendä yaña bäxäslärgä yalqın östäde.  

***

Amerikadağı Kongress basqınınnan näq’ 6 yıl êlek 2015nçe yılnıñ 7nçe ğıynvarında Parijda “Charlie Hebdo” jurnalına qarşı oyıştırılğan häm 12 keşeneñ ğomeren özgän qorallı höcüm isä süz iregeneñ çikläre turındağı bäxäslärgä kitergän ide. Basma, bigräk tä, Möxämmät päyğambär häm islam dinenä qarata provokaśion karikaturaları belän küp tapqır Franśiyädä yäşäwçe möselmannarnıñ protestlarına säbäpçe buldı, tik möselmannarnıñ izge dip sanaluçı qıymmätlären sanğa suqmaw qaraşınnan kire qaytmadı. Franśiyä idaräse “terrorçı höcüme” dip atağan waqıyğadan soñ ilneñ törle şähärlärendä rizasızlıq çaraları oyıştırıldı. Höcümnän soñ 4 kön ütkäç, Parijda, küpçelege awrupalı liderlardan toruçı, 50gä yaqın däwlät häm xökümät başlığı qatnaşında “Cömhüriyät yöreşe” uzdı.    

***

2020nçe yılnıñ 8nçe ğıynvarında İran inqıylab saqçıları köçläre Tähran xalıqara aêroportınnan Kiyevqa quzğalğan Ukraina hawa yulları oçqıçın raketa belän bärep töşerde. İran idaräse başta ğayepneñ üzlärendä buluın qabul itmäde, tik ber atnadan soñ oçqıçnıñ yalğış cibärelgän 2 raketa belän bärep töşerelüe açıqlandı. 176 keşeneñ ğomere özelgän bu höcüm näticäsendä 10 iranlı xärbi törmägä kerde. İran, monnan tış, ülüçelärneñ ğailälärenä kompensaśiyä tüläwne qabul itte.  

***

Fälästinneñ onıtılmas liderı Yasir Arafat wafat bulğannan soñ Bäysezlek oyışmasınıñ ikençe nomerlı iseme Mäxmüt Abbas 2005nçe yılnıñ 9nçı ğıynvarında uzğan saylawlarda däwlät başlığı buldı. Ul İzrailgä qarşı qorallı qarşılıq urınına säyäsi çişeleş söyläşülärenä östenlek birüe belän tanıldı. Mäxmüt Abbasnıñ däwlät başlığı çorında ul citäkçelek itkän “Äl-Fätih” oyışması belän Ğazzä sızığında yoğıntılı bulğan “Xamas” xäräkäte arasında qorallı bäreleşlärgä kitergän añlaşılmawçanlıqlar çıqtı. Anıñ 20 yıllıq wazıyfa başqaruı waqıtında Yordannıñ könbatış üzänlegendä dä, Ğazzä sızığında da Fälästin xalqınıñ küz yäş’lären beteräçäk tınıçlıq täêmin itelä almadı.   

***

2016nçı yılnıñ 11nçe ğıynvarında “DEAŞ” terrorçı oyışması äğ’zaları Bağdad häm şul tirädäge qayber toraq punktlarda ber ük waqıtta bombalı höcümnär yasadı. Alar şiğıylar küp yäşi torğan urınnarnı saylıy. Näticädä 132 keşe ülde häm 400gä yaqını yaralandı. Saddam Xösäyen rejimı tüntärelgännän soñ ildä cämäğat’ tärtiben täêmin itä almağan Ğıyraq idaräse häm Amerika köçläre isä höcümnärdän soñ protest çaraları belän oçraştı.   

***

2010nçı yılnıñ 12nçe ğıynvarında Gaitida bulğan cir teträw meñnärçä keşeneñ ülüenä kiterde. Xalıq küp yäşi torğan urınnarğa täêsir itkän 7 ball zurlığındağı zilzilädä 3 million keşe turıdan-turı zıyan kürä. 1 yıldan soñ Gaiti xökümäte cir teträwdä häm annan soñ taralğan yoğışlı awırulardan 316 meñ keşeneñ ülüen citkerde.  



Bäyläneşle xäbärlär