Törkiyä häm Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäte

Törkiyäneñ tışqı säyäsäte - 3/2025

2230731
Törkiyä häm Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäte

“Törkiyäneñ tışqı säyäsäte” tapşıru tezmäbezneñ bu bülemendä tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidannıñ Tön’yaq Kipr törek cömhüriyätenä säfäre häm ike il arasındağı mönäsäbätlär turında süz baraçaq.   

Törkiyä tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidan Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyätenä 2 könlek säfär yasadı. Ul älege ilneñ liderı Ärsin Tatar, parlament spikerı Ziya Öztürklär, xökümät räise Ünal Üstäl häm tışqı êşlär ministrı Taxsin Ärtuğruloğlu belän oçraştı.

Xaqan Fidan ilbaşı Ärsin Tatar belän bergä uzdırğan matbuğat cıyılışında Kipr törekläre duçar bulğan izolyaśiyäneñ süzsez keşelek cinayätenä äwerelüenä iğ’tibarnı cälep itte. Ul xalıqara cämäğat’çelekneñ Kiprnıñ 2 däwlätle statusın xoquqıy nigezgä utırtuı kiräklegen assızıqladı.

Törkiyä belän Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäte arasındağı mönäsäbätlär tarixi, mädäni häm strategik êlemtälär belän formalaşqan, tirän xezmättäşlek häm yärdämläşü nigezendä üsä. Ul Kipr utrawınıñ tarixi prośessları häm ike ilneñ urtaq mänfäğat’lärenä turı kiterelep daimi räweştä köçäyä.   

Kipr utrawı 1571nçe yılda töreklär imperatorlığınıñ qul astına kerä häm yaqınça 3 ğasır buyı Ğosmanlı idaräsendä bula. 1878nçe yılda utraw Britaniya patşalığına birelä häm 1960nçı yılda Kipr cömhüriyäte iseme astında bäysezlegenä ireşä. Tik 1963nçe yılda Kiprnıñ greklar yäşi torğan yağı töreklärgä qarşı höcümnär başlıy häm konstituśion tärtipne boza. Näticädä Kiprdağı töreklär däwlät oyışmalarına yaqın cibärelmi häm citdi yanawlar belän oçraşa. Bu xäl 1974nçe yılda Greśiyädäge xärbi xunta yaqlawçı tüntäreleş häm Ênozis (utrawnı Greśiyägä quşu) kereşüe belän tağın da qatlawlana.

Törkiyä, 1960nçı yılğı Garant kileşüendäge xaq häm cawaplılıqları qısalarında, Kiprdağı törek xalqınıñ iminlegen täêmin itü häm utrawdağı konstituśion tärtipne qabat torğızu maqsatınnan 1974nçe yılnıñ 20nçe iyülendä “Tınıçlıq xäräkäte”n tormışqa aşıra. Älege xäräkät Kipr törekläreneñ tormışın häm xaqların garantiyägä aldı.

1983nçe yılnıñ 15nçe noyabrendä Kipr törek xalqı üz yazmışın bilgeläw xoquqın qullanıp Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäten iğ’lan itä. Törkiyä şul uq könne anı tanuın belderä häm ike yaq ta ber-bersenä ilçelär cibärä. Bu prośess illär arasındağı diplomatik mönäsäbätlärneñ räsmi nigezen barlıqqa kiterä.  

Törkiyä belän Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäte xalıqara platformalarda ber-berseneñ xoquq häm mänfäğat’lären yaqlıy, Kipr mäs’äläseneñ ğadel çişeleşe öçen xezmättäşlek itä. Bigräk tä, BMO qul astında alıp barıluçı söyläşülärdä Törkiyä Kiprnıñ törek yağınıñ berdäy status häm suverenlıq xaqlarınıñ tanıluı kiräklegen assızıqlıy

2008nçe yılda başlanğan häm törle çorlarda özekleklärgä duçar bulğan söyläşü prośesslarında Törkiyä häm Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäte utrawda daimi tınıçlıqnı tözü öçen tırışlıq quya. Tik grek yağının kileşügä yaqınaymıy torğan poziśiyäse säbäple anda alğa kiteş bulmıy.

Törkiyä belän Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäte arasındağı iq’tisadi mönäsäbätlär törle kileşülär häm xezmättäşlek protokolları belän nığıtıla. İke il 1983nçe yılda “Säwdä häm iq’tisadi xezmättäşlek kileşüe”n imzalıy. Ul iq’tisadi mönäsäbätlärneñ nigezen täşkil itä. Kileşü säwdäne kiñäytü, texnik xezmättäşlek häm iq’tisadi üseş mäydannarında berdäm proyektlarnı tormışqa aşırunı maqsat itep quya. Törkiyä Kipr törekläreneñ iminlegen täêmin itü öçen xärbi yärdäm kürsätä. Bu qısalarda Törkiyä qorallı köçläreneñ Kiprdağı berlekläre utrawdağı tınıçlıq häm totrıqlılıqnı saqlawda ähämiyätle rol’ uynıy. İke däwlät arasında saqlanu alanındağı xezmättäşlek berdäm künekmälär häm öyränü programmaları belän nığıtıla.

Urta diñgezneñ könçığışındağı ênergetika çığanaqları häm diñgez wäqalät mäydannarı mäs’äläsendäge alğa kiteş Törkiyä belän Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäteneñ strategik xezmättäşlegen tağın da ähämiyätle xälgä kiterä. Änkara Kipr törekläreneñ xoquqların saqlaw maqsatınnan regiondağı neft’ häm gaz yatmaların êzläwdä borawlaw häm tikşerenü êşçänleklärenä yardam itä. Bu xezmättäşlek töbäktäge balanslarnı saqlaw nisbätennän dä ähämiyätle.

Törkiyä belän Tön’yaq Kipr Törek cömhüriyäte arasındağı mönäsäbätlär, tarixi häm mädäni bäyläneşlärdän tış, strategik xezmättäşlek nigezendä formalaşa. İke il säyäsi, iq’tisadi, saqlanu häm mädäni alannarda tirän bağ’lanışlarğa iyä. Kipr mäs’äläseneñ ğadel häm daimi çişeleşkä ireşüe öçen tırışlıqlar - urtaq maqsatlar arasında. Bu köçle êlemtälär regional’ totrıqlılıq häm tınıçlıq täêmin itüdä ähämiyätle rol’ uynıy.   

Cämil Doğaç İpäk

Xalıqara mönäsäbätlär belgeçe



Bäyläneşle xäbärlär