Yäsävineñ nurı: Arıslan Baba
Törki dönyanıñ yoldızları-2/2025

Törki dönyanıñ yoldızları-2/2025
Ğomumtörki häm İslam śivilizaśiyäseneñ iñ möhim şäxeslärennän berse bulğan Xuca Äxmäd Yäsävi törki dönyada İslamnıñ cäyelüendä häm sufiçılıq taraluında möhim rol uynıy. Fäqät Yäsävineñ şuşı ruxi säyäxäte möğallime Arıslan Babanıñ yul kürsätüendä, äydäp barçanlığında şäkellänä, formalaşa. Arıslan Baba Xuca Äxmäd Yäsävineñ tormışında häm sufiçılıq añlayışında tirän êz qaldırğan mörşid. Anıñ ruxi yul kürsätüçänlege Yäsävineñ İslamnıñ qıymmätlären törki-törek xalqına citkerelüendä küper bula.
Arıslan Babanıñ tormışı häm şäxese turında töğayen mäğ’lümatlär bik äz. Tarixi çığanaqlarda Arıslan Babanıñ 9nçı yäki 10nçı ğasırda yäşäwe häm Horasan töbägendä sufiçılıq belemen taratuı belderelä. İslam dönyasında bik küp sufi aqsaqalı kebek anıñ da üz tormışın ğilemgä, belemgä bağışlawı äytelä. Tiränlege häm ziräklege belän tanılğan Arıslan Baba Äxmäd Yäsävi kebek olı şäxesneñ üseşendä möhim rol uynağan zat.
Sufiçılıq çığanaqlarında Arıslan Baba häm Xuca Äxmäd Yäsävineñ oçraşuı belän bäyle bik küp rivayät añlatıla. Bu xikäyälärdän iñ mäşhür bulğanı – Päyğambärebezneñ Arıslan Babağa ber amänät tapşıruı häm anı Äxmäd Yäsävigä citkerüen vasiyät itüe turında. Arıslan Baba bu amänät belän Törkistanğa kitä häm yäş’ Äxmäd Yäsävine taba. Legendağa kürä, amänät xörmä bula häm bu xörmä Äxmäd Yäsävigä tapşırıla. Bu waqıyğa Äxmäd Yäsävineñ ruxi säyäxäteneñ, mäğnävi yulınıñ başlanğıçı bularaq kürenä.
Bu legenda sufiçılıq dönyasında metaforik mäğ’nägä iyä. Xörmä – ğilem häm xikmät simvolı bulıp sanala. Arıslan Babanıñ Äxmäd Yäsävigä xörmäne ireşterüe anıñ xikmät yulında mörşid bularaq wazıyfasın ütäwen çağıldıra. Bu xikäyä ber ük waqıtta Äxmäd Yäsävineñ ruxi sälätne häm Allahınıñ märxämäten aluın kürsätä.
Arıslan Babanıñ täğlimatları İslamnıñ töp prinśipları östenä salınğan. Ul sufiçılıq täğlimatlarında keşeneñ üz näfesen tanuın, Allahqa yaqınayuın häm cämğiyätkä xezmät itüen alğı planğa çığara. Bu täğlimatlar Xuca Äxmäd Yäsävineñ xikmät añlayışına häm "Yäsävilek" dip belengän sufiçılıq yulınıñ nigezlärenä ilham birä. Arıslan Baba keşene tulayım, böten bularaq kürüçe sufi. Anıñ fikerençä, keşeneñ dönya häm axirät tigezlegen urnaştıruı ruxi qamillekkä ireşüeneñ şartı. Dön’ya mal-mölkätenä artıq bäyle bulunı tänqiytläwçe Arıslan Baba keşeneñ küñelen Allahqa bäylärgä tiyeşlegenä basım yasıy.
Arıslan Babanıñ Äxmäd Yäsävi östendäge yoğıntısı sufiçılıq añlayışınıñ şäkellänüendä üzen kürsätä. Xuca Äxmäd Yäsävi möğallime Arıslan Babadan öyrängän ziräk süzlärne häm sufiçılıq täğlimatların törekçä şiğirlär häm xikmätlär belän xalqına citkerä. Bu räweşle İslamnıñ äxlaqi häm ruxi qıymmätlären ğadi tel belän añlata häm xalıqnıñ küñelenä ütep kerä. Arıslan Babanıñ yul kürsätüçänlege Yäsävineñ xikmät, ziräk süz yolasınıñ barlıqqa kilüendä töp rol’ uynıy.
Arıslan Babanıñ sufiçılıq tarixındağı ähämiyäte İslamnıñ törki cämğiyätlär arasında kiñ taraluına öleş kertügä bäyle. Ul İslamnıñ äxlaqi häm ruxi qıymmätlären törki dönyağa yaraşlı itep añlata häm alarnıñ İslamnı yäşäw räweşe bularaq üzläşterüenä yärdäm itä.
Arıslan Baba Xuca Äxmäd Yäsävineñ ruxi beleşmäse häm sufi yul kürsätüçese bularaq ğomumtörki-İslam śivilizaśiyäsenä zur öleş kertkän sufi. Anıñ Äxmäd Yäsävigä yoğıntısı Yäsävineñ İslamnı kiñqatlam massalarğa, kiñ auditoriyägä ireşterüendä küper wazıyfasın başqara. Arıslan Babanıñ täğlimatları barı tik Äxmäd Yäsävineñ şäxesendä genä tügel, ber ük waqıtta törki-törek-islam dönyasınıñ sufiçılıq yolasında da tirän êz qaldıra.
Bügen Arıslan Babanıñ xikmäte Äxmäd Yäsävineñ äsärlärendä häm Yäsävilek yulınıñ täğlimatlarında yäşärgä däwam itä. Ul mörşid bularaq barı tik üz çorınıñ ğına tügel, annan soñğı buınnarğa da täêsir itä. Arıslan Babanıñ ğıylem häm belem, ziräklek belän tulı tormışı häm sufiçılıq dönyasında häm dä törek mädäniyät tarixında ähämiyätle miras bularaq bäyälänä.
Cämil Doğaç İpäk
Xalıqara mönäsäbätlär belgeçe, fännär doktorı