Meñ’yıllıqnıñ berençe çirege 2/2025

21 nçe ğasırnıñ berençe çiregendäge möhim waqıyğalar

2229564
Meñ’yıllıqnıñ berençe çirege 2/2025

Kipr törekläreneñ legendar liderı, utrawdağı “Törek qarşı toru oyışması”nıñ “Toros” kod iseme belän belengän yäşeren äydäp baruçısı häm Tön’yaq Kipr Törek Cömhüriyäteneñ qoruçı Däwlät başlığı Rauf Denktaş 2012nçe yılnıñ 13nçe ğinwar könne wafat bula. 88 yıllıq ğomeren Kipr törekläreneñ köräşenä bağışlağan Rauf Denktaş Angliyädä xoquq belemen alğannan soñ Kiprğa qayta häm ozaq yıllar buyı avdokat, prokuror häm baş prokuror bulıp xoquq ölkäsendä êşli.

Fazıl Küçük belän bergä utrawdağı törek cämğiyäteneñ säyäsi xoquqları öçen köräş alıp baruçı Rauf Denktaş Kipr greklarınıñ Greśiyä belän berläşü maqsatınnan çığıp töreklärgä qarşı terror höcümnärenä başlawınnan soñ 1958nçe yılda qarşılıq kürsätüçelärne ber tüşäm astında cıyğan “Törek qarşılıq kürsätü” (Türk Mukavemet) oyışmasın tözi. Utraw greklarınıñ xıyalı bulğan “Ênozis”, yäğni Greśiyä belän berläşü plannarına qarşı köräşen häm säyäsi, häm dä diplomatik ölkädä ozaq yıllar buyı alıp barğan Denktaş 1973nçe yılda Berläşkän Kipr Cömhüriyäteneñ Däwlät başlığı urınbasarı bulıp saylana, läkin Kipr töreklärenä qarşı terror höcümnäre tuqtamağaç, 1 yıldan soñ wazıyfasınnan kitä.

 

Törkiyäneñ Kiprdağı töreklärne saqlaw häm utrawda tınıçlıq urnaştıru maqsatınnan çığıp London häm Şyurix kileşülärennän kilep çıqqan garant xoquqına nigezlänep 1974nçe yılda başlatqan Kipr tınıçlıq xäräkäte Rauf Denktaşnıñ tormışında da borılış noqtası bula. 1975nçe yılda Kipr Törek Federal Däwläteneñ iğ’lan itelüennän soñ Däwlät häm Parlament başlığı wazıyfalarına bilgelängän Rauf Denktaş 1983nçe yılnıñ 15nçe noyabr könne tözelgän Tön’yaq Kipr Törek Cömhüriyäteneñ dä berençe İlbaşı bulıp saylana.

21 yıldan artıq däwam itkän Däwlät başlığı waqıtında ilen dönya külämendä tanıtu öçen êşçänlek alıp barğan Rauf Denktaş 2004nçe yılda Berläşkän Millätlär Oyışması ğomum särqatibe Kofi Annan tarafınnan äzerlängän tınıçlıq planına qarşı çığa, fäqät referendum barışına da kirtä bulmıy. Referendum näticäsendä Annan planın töreklär qabul itkän bulsa, Kipr grekları kire qaqqanı öçen tormışqa aşırıla alınmıy.

Rauf Denktaş 2005nçe yılnıñ 17nçe aprel könne ütkärelgän İlbaşı saylawında namzät bulmıyça, säyäsi tormışın tögällägän bulsa, ğomereneñ soñğı könnärenä qadär Kipr törekläreneñ xalıqara mäydanda xoquqların ala aluı öçen köräş alıp bara.

2010nçı yılnıñ dekabr ayınıñ soñğı könnärendä keşelek dönyası yaña yılğa äzerlänä ide, fäqät Yaqın Könçığış häm Tön’yaq Afrika geografiyäse 17nçe dekabr könne Möxämmäd Buaziziisemle yäş’ ber uram satuçısınıñ Tunista üzen yandıruı belän başlanaçaq tulı dawılğa yul açaçaq häm 21nçe ğasır säxifäsenä “Ğaräp yazı” dip yazılaçaq täräqqıyätlärdän xäbärsez bula. Tunista kilep çıqqan waqıyğalar qısqa waqıt êçendä böten ğaräp dönyasın çolğap alğan bulsa, ilen 24 yıl buyı timer yodrıq belän idarä itkän İlbaşı Zäynäl Abidin Bin Ali 2011nçe yılnıñ 14nçe ğinwar könne wazıyfasınnan kitärgä häm Tunistan qaçarğa mäcbür bula. Tunis uramnarında başlanğan yanğın isä Liviyädä 42 yıllıq Möğammär äl-Qaddafi citäkçelegeneñ, Misırda 30 yıl xökem sörgän Xösni Möbaräk häm Yämändä 33 yıl däwam itkän Ali Abdullah Salih rejimnarınıñ cimerelüenä säbäp buldı, fäqät demokratik üzgäreş teläge belän töbäkne çolğap alğan dulqınlanu bik qısqa waqıtta qan häm küz yäşenä äylände. Ber-ber artlı barlıqqa kilgän ğisyannar, qorallı bäreleşlär häm tüntäreleşlär çorı soñğı 15 yılda Yaqın Könçığışta häm Tön’yaq Afrikada yäşäwçe gäyepsez tınıç xalıqnıñ yazmışına äwerelde. 

2003nçe yılda Atom-töş qoralların cäyelderüne totqarlaw kileşüennän çigengän häm atom-töş qoralın qamilläşterüe turında berençe räsmi belderüen 2005nçe yılda yasağan Tön’yaq Koreya Amerika Quşma Ştatlarınıñ böten tırışularına qaramastan bu qoralnı qamilläşterü sınawların däwam itä. Çikago universitetınıñ simvolik “Qıyämät köne säğäte” Tön’yaq Koreya citäkçelegeneñ 2007nçe yılnıñ 16nçı ğıynwar könne uzdırğan iñ köçle atom-töş sınawınnan soñ 1 minutqa alğa alındı. Bu räweşle keşe śivilizaśiyäseneñ atom-töş qıyämätenä ber adımğa tağın da yaqınayuı iğ’lan itelde.

2024nçe yılnıñ 19nçı ğıynwar könne Törkiyäneñ berençe astronavtı Alpär Gäzäravcınıñ ğaläm säyäxäte başladı. “Törek ğaläm missiyäse” qısalarında şuşı wazıyfağa saylanğan Alpär Gäzäravcı “Dragon” kosmik qorabı belän barıp citkän Xalıqara ğaläm stanśiyäsendä 18 kön qaldı. Ğalämdä törle êksperimentlarda qatnaşqan Gäzäravcınıñ cir şarına qaytu säyäxäte isä 9nçı fevral’dä ul urnaşqan ğaläm kapsulasınıñ Atlantik okeanına töşüe belän tögällände.

Törek futbolı iñ tösle yoldızlarınnan bersen 2012nçe yılda yuğalttı. “Fänärbahçä” häm törek futbol cıyılma komandasınıñ “Ordinarius” quşamatlı onıtılmas höcümçese Läftär Küçükandonyadis 2012nçe yılnıñ 13nçe ğıynwar könne wafat bula. Läftär inglizlärneñ dönya külämendä mäşhür “World Soccer” jurnalı tarafınnan 20nçe ğasırnıñ iñ zur 200 futbolçınıñ berse bularaq kürsätelgän ide.



Bäyläneşle xäbärlär