Tatar xalqınıñ ütkӓn yulı

”Qırım hӓm Qazan xanlıqları“ programmasında tatar xalqınıñ, xanlıqlar dӓweren dӓ üz êçenӓ alğan,  ozın-ozaq ütkӓn yulı, tarixı belӓn bӓyle qısqaça küzӓtü

 Yazmabıznı mӓşhür tatar tarixçısı-ğalime Rawil Ğabdraxman ulı Fӓxretdinov xezmӓtlӓrenӓ, tatar ӓdӓbiyatı ğalime, professor Xatıyp Yosıf ulı Miñnegulov xezmӓtlӓrenӓ, tarixçı ğalim İldus Qotdus ulı Zahidullin yazmalarına, törek çığanaqlarına, ”Wikipedia“ mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Tatar xalqınıñ ozın-ozaq ütkӓn yulı şanlı da, faciğale dӓ. Tatar xalqı azatlıq, bӓxet öçen hӓm ilneñ çӓçӓk atuwı öçen ayawsız körӓşkӓn. Ul küp ğasırlar êlek ük Awraziyӓ kiñleklӓrendӓ törle dӓwlӓtlӓr tözegӓn, dön’yağa üzeneñ süzen işettergӓn, barlığın tanıtqan… Bilgele ki, hӓrber imperiyӓneñ oyışu, çӓçӓk atu hӓm, şulay uq, tarqalu çorları bula. Şul rӓweşle, qodrӓtle Altın Urda dӓwlӓte dӓ bu mӓcbüriyӓttӓn qotıla almıy. Tarixi çığanaqlarğa kürӓ, Altın Urdanıñ tarqalu mexanizmın xӓrӓkӓtkӓ kiterüçe töp köç itep çıñğızlılarnıñ tӓxet öçen körӓştӓ ber-berseneñ qanın qoyuları da, ildӓ başlanğan tirӓn sӓyӓsi krizis ta kürsӓtelӓ ala.

  Mӓğ’lüm bulğança, Tuqtamış 1395nçe – 1406nçı yıllarda İdegӓy ӓmir belӓn tӓxetne kire qaytaru öçen körӓş alıp bara. Ӓtilӓre ülgӓç, bu körӓşne ulları dӓwam itӓ. Nӓticӓdӓ, İdegӓy ӓmir, üze bilgelӓp quyğan marionet xannarnı faydalanıp, Altın Urda belӓn idarӓ itӓ. Cıynap ӓytkӓndӓ, Aq hӓm Kük Urdalarnı berlӓşterӓ, küçmӓnnӓr arasında islam dinen taratu buyınça masştablı kampaniyӓ oyıştıra. Lӓkin, 1420nçe yılda ul Tuqtamışnıñ ulı Qadıyrbirde tarafınnan üterelӓ.

  Şulay itep, İdegӓy ӓmir hӓlaq bulğannan soñ, Altın Urda dӓwlӓteneñ soñğı êtabı başlana. Ber-ber artlı yaña dӓwlӓtlӓr barlıqqa kilӓ. Ӓytergӓ kirӓk, bu turıda ”Qırım hӓm Qazan xanlıqları“ tapşırularında yış qına süz alıp barıldı.  

  Tarix bitlӓrenӓ küz salsaq, qısqaça ğına tanışu da bu tarixnıñ meñ’yıllıqlar tirӓnlegenӓ barıp totaşuwın kürsӓtӓ. Böten tatar xalqınıñ Urta ğasırdağı ğomumi hӓm berdӓn dӓwlӓte bulğan Altın Urda dӓwlӓte nӓq’ ӓnӓ şul tarix säxifälärennän. Hӓm, Urda tarqalğannan soñ, şul cirlӓrdӓ barlıqqa kilgӓn tatar xanlıqları: Qazan, Qırım, Seber, Ӓsterxan, Qasıym hӓm başqa xanlıqlar. Bügenge tatar xalqınıñ êtnografik törkemnӓre, yağ’ni Qazan, Qırım, Seber, Qasıym tatarları şularnıñ turıdan-turı dӓwamı bulıp tora. Ӓytergӓ kirӓk, tatar xalqınıñ sanap ütelgӓn törkemnӓre, tel hӓm mӓdӓniyӓt yağınnan qayber ayırımlıqları buluğa qaramastan, ğomum êtnik nigezdӓ barlıqqa kilgӓnnӓr. Alar urtaq ber êtnonim – barlıq tatar xalqın berdӓm êtnosqa cıya torğan ”tatar“ digӓn isem yörtӓ.

  Monnan tış, şunı da ӓytep ütӓrgӓ kirӓk, tatarlarnıñ küpçelege dön’yadağı öç iñ zur dinneñ, ӓytik, xristian hӓm buddizm belӓn berrӓttӓn islam dinen totuçılar. Ul 10nçı ğasır başlarında uq, yağ’ni 922nçe yılda, İdel Bolğarında rӓsmi din bularaq qabul itelӓ. Şul çaqta, islam dine belӓn bergӓ, ğarӓp yazuwı da kilep kerӓ. Bu yazu xalıqnıñ belemen hӓm, ğomumӓn, ruxi baylığın üsterüdӓ bik zur rol’  uynıy. İslam - dӓwlӓt dine bula. Hӓrtörle din totu irege saqlanuğa qaramastan, Altın Urda hӓm annan soñğı tatar xanlıqları çorında din tağı da nığıy.

  Mӓğ’lüm bulğança, tatar xalqı tarixı azatlıq, bӓxet hӓm ilneñ çӓçӓk atuwı öçen ayawsız körӓşkӓn hӓm yaqtı isem qaldırğan batır şӓxeslӓrgӓ bay. Alar – Urta ğasırnıñ zur dӓwlӓt, sӓyӓsӓt hӓm ğaskӓri êşleklelӓre, milli-azatlıq xӓrӓkӓte yulbaşçıları: İdegӓy hӓm Çura batır, İbrahim hӓm Safagӓrӓy xannar, Nursoltan hӓm Söyembikӓ xanbikӓlӓr hӓm başqa fidaqar’ zatlar.

   Tatar xalqınıñ, ayırıp ӓytkӓndӓ, Qazan hӓm Qırım xanlıqları çorı xalqınıñ tamırları yıraq ğasırlarğa barıp totaşa torğan bay matdi hӓm ruxi mӓdӓniyӓtkӓ iyӓ bulğanın kürdek. Bezneñ xalıq üzeneñ küp ğasırlı ӓdӓbiyӓte, sӓnğate hӓm mӓdӓniyӓteneñ tarixı belӓn xaqlı rӓweştӓ ğorurlana ala. Bu xanlıqlar çorı tarixı keşelek mӓdӓniyӓtenӓ: Mӓclisi, Sayadi, Qol Ğali, Sӓyif Saray, Möxӓmmӓd’yar, Ömmi Kamal hӓm başqa yaqtı talantlarnı birä. Östӓp şunı da ӓytergӓ kirӓk, bu dӓwerdӓ tuğan ӓsӓrlӓr başqa törki şağıyr’lӓrneñ icatları belӓn awazdaş. Monıñ sӓbӓbe ӓdiplӓrneñ tuqtawsız êzlӓnülӓre, törle cirlӓrdӓ belem aluları, urtaq mӓdӓni tormış belӓn yӓşӓwlӓrenӓ dӓ bӓyle. Qalın-qalın dastannar, qıyssalar, şiğ’ri romannar barlıqqa kilgӓn dӓwer bu, poêmalar taswir rӓweştӓ yazılğan şiğ’ri  xikӓyӓlӓr belӓn bayıtılğan çor. Monıñ sӓbӓbe şiğ’ri süzneñ ütemle buluwı belӓn genӓ añlatıla.

  Ӓye, nӓq’ menӓ şuşı çorda ӓbi-babalarıbıznıñ tormış tӓcribӓse, êçke dön’yası meñӓrlӓgӓn mӓqal’-ӓytemnӓrdӓ, bӓyet-dastannarda, küñellӓrne tetrӓndererlek hӓm cilkendererlek cır-moñnarda, ӓdip-şağıyr’lӓrebezneñ ülemsez ӓsӓrlӓrendӓ, ğaziz tatar telebezdӓ, geografik atamalarda terkӓlep qalğan. Bu ruxi qıymmӓtlӓrne zihenebez xӓzinӓse, tereklegebez yuldaşı itü bezne ӓbi-babalarıbıznıñ ruxı belӓn yaqınayta, buınnar dӓwamçılığın, bӓylӓneşen tӓêmin itӓ, milli bötenlegebezne, barlığıbıznı yӓşӓtӓ.

Çığanaqlar:

1)https://tatarca-text.narod.ru>tat_tari

Fӓxretdinov R..: ”Tatar xalqı hӓm Tatarstan tarixı“.1996

2)https://kazanutlary.ru>tatar-gal-me

Miñnegulov X..: ”Ruxi mirasıbız hӓrçaq yuldaş bulsın!“. ”Qazan Utları“. 26.06.2017

3)https://kazanutlary.ru>news>kaz...

Zahidullin İ… ”Qazan xanlığında islam dine“. ”Qazan Utları“. 02.06.2024

4)https://tr.wikipedia.org>wiki>Kı...

Wikipedia. Qırım Tatar edebiyatı(törek çığanaqları).

                              Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓüçe: Kӓdriyӓ Meyvacı.