Tramp çorında AQŞ häm dönya

Donal’d Trampnıñ kabinetı bilgele buldı diyärlek. Açıqlanğan här yaña isem belan Tramp liderlığındağı Amerika Quşma Ştatlarınıñ buluı mömkin tışqı säyäsäte häm adımnarı da böten dönya tarafınnan tağın da kübräk borçılu belän kötelä. Tramp, äyterseñ, “Mad Man”, qotırınğan keşe profile belän risk däräcäse yuğarı bulğan profil’, şuña kürä Amerika Quşma Ştatlarınıñ tradiśion säyäsätenä turı kilmägän radikal’ adımnar yasaw awışlığında bulğan prezident. Bu cähättän Qıtay, Rusiyä-Ukraina, Yaqın Könçığış kebek krizis mäs’älälärendä yasayaçaq radikal’ adımnar citdi bilgesezleklär tudıra.

Donal’d Trampnıñ kabinetı häm komandası formalaşqan sayın dönya borçılıp kötüen däwam itä. Narśistik sıyfatlarğa iyä Trampnıñ tağın da köçle räweştä AQŞ İlbaşı bulaçaq şuşı yaña çorda risk däräcäse yuğarı profil’ bularaq dönya öçen yuğarı risk täşkil itä. Bu räweşle qorılış kul’turasınnan tış, Amerika Quşma Ştatlarınıñ tradiśion säyäsätläre belän kileşmägän radikal’ adımnar yasarğa omtılğan prezident. Tramp xäzergä çaqlı tözegän kabinet şul räweşle ki, kabinettağı iñ töple keşe üze disäk, urınlı bulır.

Kabinetta urın alunıñ iñ bilgeläwçe üzençälege Trampqa motlaq, absolyut tuğrılıq kebek kürenä. Başqa üzençäleklär isä sistema qısasına kermägän radikal’ fikerlärgä iyä, populyar, ämma ber ük waqıtta sistema cähätennän marginal êlementlar buluı. Här bäyläneşle mäs’älädä diyärlek kisken fikerlärgä iyä häm Trampçılıq ağımınıñ suğışçıları wazğiyätendä. Tramp yaña kadrları belän zur külämdä il êçendä isäp-xisap yasarğa häm AQŞtağı isteblişment belän köräş alıp baruğa äzerlänä. Liberal’ demokratlarnıñ global’ qaraşlı tendenśiyäläre belän buldırılğan woke kul’turası belän isäp-xisap yasayaçaq, qaçaqlarnı häm immigrantlarnı deportaśiyälärgä tırışaçaq, texnologiyä monopoliyäsenä häm mediağa qarşı adımnar yasayaçaq kabinet bezne kötä. Fäqät tışqı säyäsättä dä radikal’ adımnar yasawı bik ixtimal. Bu radikal’ tendenśiyälär dönya öçen häm bilgesezlek tudıra häm dä citdi mäğ’nädä borçılu uyandıra.

Yaña çornı êlekke Tramp çorı belän çağıştıru bik döres bulmas. Berençe çorda AQŞ korporativ kul’turasınıñ astında izelgän, köçsez, zäğif, kadrların kontrol itep idarä itä almawçı Tramp bar ide, xäzer isä tağın da köçleräk saylanğan, AQŞ Senatınıñ här ike palatasın da kontrol’ itüçe, täcribäle häm üzenä tulısınça buysınuçı kadrlar belän kilgän Tramp bar.

Ğomum bäyäläw yasalğan oçraqta Tramp häm yaña kabinetı belän idarä iteläçäk Amerika Quşma Ştatlarınıñ barı tik üz mänfäğätlärenä yünäläçäge, küp yaqlılıq urınına ber yaqlı säyäsät ısulın üzläşteräçäge farazlana. Bu oçraqta xalıqara sistemanıñ, liberal’ tärtipneñ nigezen qaqşataçaq häm bezne yaña gibdrid dönya tärtibenä alıp baraçaq. AQŞ BMO häm NATO kebek xalıqara oyışmalarğa östenlek itä almağan oçraqta alarnıñ êçen buşatıp qaldıraçaq räweştä adımnar da yasayaçaq.

Xäzerge waqıtqa qadärge totışlarına qarağan çaqta, yaña çorda Amerika Quşma Ştatlarınıñ töp strategik tämege Qıtay bulaçaq dip äytä alabız. Fäqät nindi çaralar belän Qıtayğa qarşı köräş alıp barılaçaq, töp bilgeläwçe faktor şul bulaçaq. Qıtaynıñ iq’tisadi köçen nişan itep alaçaq törle sankśiyälär ixtimal, läkin AQŞ näticäsen ala almağan oçraqlarda xärbi mömkinleklären dä qullana ala. Bigräk tä Afrika kebek Qıtaynıñ iq’tisadi qıymmäten täêmin itüçe töbäklärdä Amerika Quşma Ştatları, xärbi köçen qullanıp, Qıtaynıñ siräk êlementlar belän bergä iq’tisadın tuqlandıruçı tamırların özärgä mömkin.

Şulay uq Tramp Amerika Quşma Ştatlarınıñ tradiśion berlektäşlek anlayışın tulısınça üzgärtäçäk adımnar yasarğa planlaştıra. Biredä berençe çiratta Awrupa qıytğasındağı illär citdi mäğ’nädä borçıla. Transatlantik mönäsäbätlärdä çınlıqçı häm ozaqqa suzılğan kiyerenkeleklärneñ barlıqqa kilüe häm Awrupa däwlätläreneñ yaña êzlänülärgä kerüe ixtimal.

Näticä bularaq yaña Tramp çorında üzgä ber AQŞ xasil bulaçaq. Töp soraw: Tramp çorında Amerika Quşma Ştatlarınıñ torğınlığı kiregä äylänäçäkme, yuğisä tağın da tizlänäçäkme? Monı waqıt kürsätäçäk. Fäqät Amerika Quşma Ştatlarınıñ üz berlektäşläre belän bergä dönyağa ber yaqlı säyäsät häm iq’tisad/xärbi modellär quyu köçe inde qalmadı. Şuña kürä Trampnıñ adımnarı zur ixtimal belän kiregä äylänep qaytaçaq.

Can ACUN

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň tışqı säyäsät tikşerenüçese