Könbatış Trakiyanıñ onıtılmas liderı Sadıyq Äxmät

“Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıru tezmäbezneñ bu çığarılışında Könbatış Trakiyanıñ onıtılmas liderı Sadıyq Äxmät turında süz baraçaq.

Ul “Min törek” dip qıçqırğan öçen törmägä yäbılğan, keşe xoquqların yaqlawçı häm säyäsätçe bularaq xäterdä qalğan, Könbatış Trakiyadağı törek azçılığınıñ tawışı bulğan kaharman. Ul xalqın awır şartlar êçennän çığarırğa tırışqan lider. Tarixqa qarasaq, 1923nçe yılnıñ 24nçe iyülendä imzalanğan Lozan tınıçlıq kileşüe näticäsendä Könbatış Trakiya Greśiyägä birelä. Anda yäşäwçe töreklär isä millät tügel, möselman azçılıq bularaq bilgelänä. Qızğanıçqa, andağı azçılıqlarnıñ xoquqları saqlanmıy häm cirläre tartıp alına. Monnan tış, keşe xoquqlarına qarşı kilep, 1955nçe-1998nçe yıllar arasında Greśiyä watandaşlıq qanunınıñ 19nçı maddäse nigezendä Könbatış Trakiyada yäşäwçe 46 meñ 638 häm utrawdağı 12 törekne watandaşlıqtan çığara. Tağın ber ähämiyätle mäs’älä: Könbatış Trakiyadağı törek azçılığınıñ mäğarif oyışmaları qorıp anı kontrol’ itä almawı häm dini liderlarnı saylaw xoquqı bozıluı. Sadıyq Äxmät menä şundıy cämğıyät’tä dön’yağa kilä.  

Sadıyq Äxmät 1947nçe yılnıñ 7nçe ğıynvarında Greśiyäneñ Komotini cirlegendä tua. Başlanğıç mäktäpne awılında uqıy, annarı rayon üzägendä belem aluın däwam itä. Cälal Bayar isemendäge liśeyda uqığanda “Xorafatlar”, “Möselmanlıq häm törekçelek”, “Kötelgän qoyaş”, “Mädäni üzäk” şikelle yazmaların “Akın” gazetında bastıra. Alar Könbatış Trakiyadağı töreklärgä qağılışlı sorawlarnı çağıldıra.

Sadıyq Äxmät 1966nçı yılda Änkara universitetınıñ mediśina fakul’tetında uqıy başlıy. Tik 1 yıldan soñ Soloniki universitetında terkälä häm 1974nçe yılda tabib diplomı alıp çığa. Anıñ universitet çorı Greśiyäneñ êçke säyäsätendä cäber-zolım häm qatğıy ğamällär belän formalaşqan “Polkovniklar xuntası” dip yörtelüçe qarañğı çorğa turı kilä. Ul waqıtta Könbatış Trakiya töreklärenä qarşı basımnar arta. Sadıyq Äxmät, mediśina beleme alğannan soñ, törek azçılığınıñ problemaların çişügä yünälä, sośial’ häm säyäsi yaqtan aktiv rol’ başqara.

Sadıyq Äxmät 1974nçe yılda Greśiyä armiyäsenä kitä. Xärbi xezmättän soñ mäcbüri tabiblıq êşçänlegen dä tögälläp 1978nçe yılda ul tuğan cire Komotiniğa qayta häm däwlät xastaxanäsendä êşli başlıy. 1984nçe yılda “operator-tabib” däräcäsenä ireşä. Hönäre tışında da xalqı öçen bik küp ğamällär başlıy.  

Sadıyq Äxmät “Könbatış Trakiya azçılıqları yuğarı belemlelär cämğıyäte”nä nigez saluçılardan berse. Ul ber çorda berläşmäneñ ğomum särqatibe dä bula. 1982nçe yılda tözelgän bu cämğıyät’ Könbatış Trakiyadağı törek azçılığınıñ mädäni, intellektual’ häm sośial’ üseşenä öleş kertä, xalıqlar arasında, bigräk tä, töreklär häm greklar arasında duslıq, keşe xoquqları, demokratiya häm irek idealların üsterü, yaqlaw maqsatınnan êşçänlek alıp bara. Sadıyq Äxmät cämğıyät’ne citäklägän çorda Könbatış Trakiya törekläreneñ problemaların başta Greśiyä idaräse häm parlamentına, näticä bulmağan oçraqta, xalıqara oyışmalarğa citkerä.    

Sadıyq Äxmät 1989nçı yılda Greśiyä parlamentına saylanğan täwge Könbatış Trakiyalı törek deputat bularaq tarixqa kerde. Tik ul çorda azçılıq xoquqların yaqlaw säbäple törle basımnar häm säyäsi kirtälär belän oçraşa. Şulay da, Greśiyä xökümäte belän bulğan kiyerenkelekläre häm basımnarğa qaramastan, xalqınıñ yanında tora.

1991nçe yılda tözelgän “Duslıq, tigezlek häm tınıçlıq partiyäse” (DEB) - Sadıyq Äxmätneñ Könbatış Trakiya töreklärenä ämanäte. Ul älege firqane tözü maqsatını qısqaça bolay dip añlata: “Azçılıqnı ber märkäz tiräsendä cıyu, ber yünäleştä döres xäbärdar itü, kiläse yıllarda cämğıyätebezdä idarä itäçäk keşelärne citeşterü”. 1992nçe yılnıñ 11nçe aprelendä partiyäneñ berençe qorıltayında Sadıyq Äxmät anıñ citäkçese itep saylana.

Monnan tış, tabib Könbatış Trakiya törek cämäğat’çelegen ağartu öçen “Balkan” dip ataluçı gazet ta çığara.  

1995nçe yılnıñ 24nçe iyülendä Äxmät Sadıyq Greśiyäneñ Rodop töbägendä şikle yul hälakätendä ülä. 24nçe iyül’ - Lozan solıx kileşüe imzalanğan data. Bu waqıyğa barı tik Könbatış Trakiyada tügel, Törkiyädä häm dön’yada köçle qaytawaz uyandırdı. Qayberäwlär Sadıyqnıñ ülemeneñ oçraqlı tügellegen, aldan planlaştırılğan üterü buluın alğa sörä häm bu mäs’älädäge bäxäslär bügengä qadär däwam itä.

Sadıyq Äxmätneñ: “Mine törek buluım öçen törmägä alıp kitälär. Ägär törek bulu cinayät’ ikän, monda qabatlap äytäm: min törek häm şulay bulıp qalaçaqmın. Bu yullamam belän Könbatış Trakiya azçılığına êndäşäm häm törek buluların onıtmawların sorıym. Berkönne bez, älbättä, üz xoquqlarıbıznı alaçaqbız!” digän süzläre simvolğa äwerelä. Bügen Könbatış Trakiyadağı törek azçılığı anıñ köräşen häm qaldırğan mirasın däwam itä. Sadıyq Äxmät azçılıq xoquqların yaqlawda ayırım urın alıp tora.