Başqortlar häm başqortça

Bügenge köndä êtnik yaqtan borınğı macarlar, vengrlar belän tuğan buluı alğa sörelgän başqort törkiläre, alarnıñ yäşägän urınnarı häm başqort tele.

Başqort isemeneñ qaydan kilüe älegä tögäl bularaq bilgele bulmasa da mäs’älä belän bäyle törle rivayätlär häm fänni qaraşlar bar. Xalıq arasında kiñ taralğan rivayätlärgä kürä, başqort iseme tarixta Xäzärneñ (Kaspiynıñ) kön’yağında yäşägän “Kıırt – Baş” qaweme turındağı rivayätlärgä barıp totaşa. Bu rivayättä uzğan “Kıırt – Baş” qawem isemeneñ waqıt belän “Kurt – Baş”qa äylänüe, soñınnan isä süzlärneñ urın almaşuı belän “Baş – Kurt” isemeneñ barlıqqa kilüe, bügenge köndä yäşäwçe başqort törkiläreneñ dä telgä alınğan şuşı “Kıırt – Baş” qawemeneñ varisı buluın äytälär. Ğilmi fikerlärgä kürä, “başqort” iseme ğaräp häm farsı tarixçıları belän Rusiyä häm Awrupa tikşerenüçeläre tarafınnan 9nçı ğasırdan birle telgä alınğan bulsa, tanılğan tyurkolog Mäxmüd Qaşğarıy üzeneñ “Divane löğät’ êt-törk” isemle äsärendä başqortlarnıñ törki qawem buluın iskärtep uza. İñ ähämiyätlese, Mäxmüd Qaşğarıynıñ bu qaraşın tarix buyı bik küp ğalim xuplıy.

Başqort törkilärenä qağılışlı tikşerenülär arasında iğtibarnı cälep itüçe başqa ber mäs’älä,  ul da bulsa başqortlarnıñ macarlar (vengrlar) belän tuğan buluı yäki macarlarnıñ (vengrlarnıñ) ber öleşen täşkil itüe turındağı qaraşlar. Bu fikergä kürä, tarixta Ural-Altay töbäge häm tirä-yağında bergä yäşäwçe törki häm fin-uğır qawemnäreneñ ber öleşe küçmä xalıqlarnıñ basımnarı näticäsendä bügenge Macarstanğa (Vengriyägä) küçkän bulsa, ber öleşe isä yäşägän töbäktä qala häm bügenge başqort törkilären barlıqqa kiterä.

Tarixnıñ iñ borınğı çığanaqlarında yış iseme uzğan häm törki qawemnärneñ berse bulğan başqort törkiläre bügenge köndä nigezdä Rusiyä Federaśiyäsenä bäyle häm başqalası Öfe şähäre bulğan Başqortstan Cömhüriyätendä yäşi. Xalıq sanı, 2024nçe yılnıñ 1nçe ğinwar könne ütkärelgän canisäpkä kürä,  4 million 64 meñ 361 häm başqort törkiläre şuşı xalıq sanınıñ 31,5%ın täşkil itälär.

Başqort törkiläre söyläşkän tel törki şivälärneñ geografik häm lingvistik nigezlärenä qarap klassifikaśiyälänelüendä tön’yaq-könbatış yäki qıpçaq törkemendä urın ala häm bügenge köndä häm teldän häm yazmaça bar buluın däwam itterä.

Başqort törki tele nigezdä Başqortstan Cömhüriyätendä söyläşelä. Şuşı töbäktän tış Tatarstan häm Udmurtiya cömhüriyätlärendä dä söyläşelä, läkin barı tik Başqortstan Cömhüriyätendä genä urıs belän bergä räsmi tel statusına iyä. Şuña kürä respublika çikläre êçendä mäğarif, media häm däwlät êşlärendä qullanıla alına. Fäqät urısçanıñ räsmi tel buluı başqa cömhüriyätlärdä bulğanı kebek Başqortstan Cömhüriyätendä dä urısçanıñ dominant torışı arqasında başqort teleneñ qullanu mäydanı çiklängän häm küpçelek oçraqta ikençe tel statusında qala.

Başqort törkiläre 19nçı ğasır urtasına qadär çağatay törekçäse dip yörtelgän yazma telne qullana. Telgä alınğan şuşı ğasır axırında üz dialektları, yäğ’ni başqort törki tele belän yaza başlıylar. Şuşı yul belän bügenge başqort yazma teleneñ nigeze salına. İslam dine qabul itelgän 10nçı ğasırdan 1929nçı yılğa qadär ğaräp älifbasınnan faydalanğan başqort törkiläre 1929nçı yıldan 1939nçı yılğa qadär 10 yıl buyı Sovet Rusiyäse xakimiyäte astında yäşäwçe törkilär arasında qamilläşterelgän latin alfavitı nigezendäge urtaq törki älifbanı qullana. Sovetlar Berlegendä yäşäwçe böten törki xalıqlarnıñ kirilliśa nigezendäge alfavitqa küçüe näticäsendä başqort törkiläre dä 1939nçı yılda xäzerge waqıtta da qullanılğan yaña älifbanı qabul itälär.

Avtor: professor, fännär doktorı Gölsem Killi Yılmaz kiñäşçelegendä fännär doktorı Säidä Burxanetdinova