Tyurkolog professor doktor Äxmät Bican Ärcilasun

Üzeneñ ğomeren törki dönya tikşerenülärenä bağışlağan tanılğan ğalim, tyurkolog professor doktor Äxmät Bican Ärcilasun

Tyurkologiyä ölkäsendä xörmätkä layıq möğallim, törki dönya tikşerenülärendä äydäp baruçı ğalim Äxmät Bican Ärcilasun 1943nçe yılnıñ 8nçe fevral’ könne İzmirdä dönyağa kilä. 1950nçe yılda başlangıç mäktäpkä Kiprda başlağan bulsa, ğailäse İzmirgä küçkäç başlangıç mäktäpne, urta mäktäpne häm liśeynı İzmirdä tämamlıy. 1963nçe-1967nçe yıllarda İstanbul universitetınıñ ädäbiyat fakul’tetı törek tele häm ädäbiyatı bülegendä uqıy. Uquın tämamlağaç Atatörek universitetınıñ fän-ädäbiyat fakul’tetına asistent bulıp kerä. 1976nçı-1977nçe yıllar aralığında Amerika Quşma Ştatlarında Waşington universitetında “qunaq tikşerenüçe” bula. 1971nçe yılda “Kars vilayäteneñ dialektları häm fonologiya” isemle dissertaśiya yaqlap, “doktor” däräcäsen ala. 1971nçe yılda Hacättäpä universitetına, 1983nçe yılda Gazi universitetına küçä. 1979nçı yılda dośent, 1986nçı yılda professor däräcäsenä kütärelä. 1986nçı-1991nçe yıllar aralığında Gazi universitetınıñ Jurnalistika yuğarı mäktäbe mödire, 1992nçe yılda Zamança törki dialektlar häm ädäbiyatlar bülege başlığı bula, 1993nçe-2000nçe yıllar arasında isä Törek tele cämğiyäten citäkliy. Monnan tış Törki mädäniyät tikşerenüläre institutınıñ ğomum särqatibe wazıyfasın başqara. 2001nçe yılda Qırğızstanda Manas universitetında qunaq professor bularaq studentlarnı uqıta, fakul’tet dekanı bula häm tyurkologiyä bülegen citäkli. 2004nçe-2005nçe yıllarda Girne Amerikan universitetında uqıta. Uquçı yäş’lärneñ ilham çığanağı bulğan Äxmät äfände äle dä 2010nçı yılda layıqlı yalğa kitkän Gazi universitetında Törek tele häm ädäbiyatı bülegendä çittän däres birä. 

         Tikşerenü, dokumentlaştıru häm sürätläw maqsatınnan çığıp törki cömhüriyätlärgä küp tapqır säfär qılğan, inglizçä häm törki tellärneñ kübesen belgän, akademik êşçänlegen törki-törek teleneñ, törek ädäbiyätınıñ, törki dönyanıñ problemalarına bağışlağan, bolardan qala şiğir, oçerk, xikäyä, roman yazğan, törki dönya ostazı bulğan Äxmät Bican Ärcilasun Törki mädäniyät tikşerenüläre institutı, Törek uçağı, Aydınlar (zıyalılar) uçağı häm Azärbaycan mädäniyät cämğiyäte äğ’zase. 

            Bügenge köndä törki tellär tikşerenülärenä başlağan beräwneñ beleşmä kitapları bularaq motlaq räweştä Äxmät möğallimneñ töp möhim çığanaqları “Törek tele tarixı”, törkem xezmäte bulğan “Çağıştırmalı törki dialektlar süzlege” häm “Zamança törki dialektlar grammatikası” kitapların qullanmawı mömkin tügel. Möğallimneñ bügenge köngä xätle yazğan kitaplarınıñ häm mäqaläläreneñ tematikası bik küp bitlärgä sıyaçaq qadär bik kiñ.

Äxmät äfändeneñ tyurkologiya beleme tikşerenüläre uñışınıñ iñ möhim keşelek sıyfatı ölkännärgä dä, yäş’lärgä dä kürsätkän xörmäte. Üzenä xas unikal’ poziśiyäse, üzençälekle totışı belän uqıtuçı-ğalimneñ iñ yaxşı ürnäge ul. Bügenge köndä professor bulğan uquçıları belän bergä meñlägän studentnıñ ostazı, fänni kiñäşçese häm törki dönyanıñ bik qıymmätle zıyalısı, intellektualı. Êşenä tuğrılıqlı häm üzeneñ ğomeren törki dönyağa bağışlağan şäxes buluın “Törek tele tarixı” kitabınıñ kereş süzendäge şuşı cömlälärennän añlarğa bula:

            “Xäzerge waqıtta törki dönya turında süz alıp baru, törki dönya belän bäyle yazmalar yazu modağa äylände. Bez törek millätçeläre yıllar buyı şuşı modanıñ kilüen köttek. Berkem dä äsir törkilärne telgä almağan könnärdä äsir törkilär atnalıqların oyıştırıp, alarnıñ azatlığı öçen awaz saldıq. Şunıñ arqasında cawapqa tartıldıq, törmägä utırtıldıq, xökem iteldek. Bernärsä dä yasalmağan çaqta xıyallanuda häm avantyuristlıqta gäyepländek. Xäzer inde Täñregä şöker itäbez häm, älbättä, xaqiqätne aldan kürä alu belän ğorurlanabız.

            Bez härwaqıt törki dönyanı böten, berdäm bularaq kürdek. Alarnıñ tarixına, telenä, ädäbiyätına, mädäniyätenä böten bularaq qaradıq. Bügen dä şuşındıy uq qaraşta bez. Şuşı bötenlek êçendä hiçber törki qawemneñ, cämğiyätneñ, cömhüriyätneñ başqasınnan östenlekle buluın qabul itmibez. Barısı da tigez. Xäzer inde bezneñ burıçıbız: bäysezlegenä älegä qawışa almağan törkilärneñ dä bäysezlege öçen êşläw häm böten tökilär bularaq ciröstendä urtaq köç buldıru. Bülengän törki dönya keçkenä häm däräcäsez buluğa duçar. Fäqät böten köçlärebezne berläştergän çaqta dönya bezne isäpkä alırğa mäcbür bulaçaq. Bu maqsatqa ireşü öçen dä bar närsädän êlek ber-berebezne tanırğa häm öyränergä tiyeşbez”, - dip äytä Äxmät äfände.

            Layıqlı yalda buluına qaramastan Gazi universitetında yıllar buyı seminar bülmäsendä här atnakiçen akademik çığışların yasawçı Äxmät äfände xäzerge waqıtta xäläl cefete ädäbiyatçı professor doktor Bilgä Ärcilasun belän bergä konferensiyälärdä qatnaşuı törek aqsaqalınıñ türdä urın aluı belän çağıştırıla. Aña bağışlap ike kitap häm “Türkbilig tyurkologiya tikşerenüläre” jurnalınıñ altınçı sanı dönya kürde.

            Törki dönya öçen ilham çığanağı häm küper bula alğan, törek telenä tuğrılığın häm törki xalıqlarğa mäxäbbäte belän zur êz qaldırğan ğalim professor doktor Ahmet Bican Ercilasun tyurkologiya ölkäsendä äydäp baruçıdır.

Törki dönyanıñ möhim şäxeslärennän berse bulğan, professor doktor Äxmät Bican Ärcilasunnıñ törki tellär häm mädäniyätlär turındağı xezmäte, êşçänlege kiläçäktä dä üz öleşen kertüen däwam itäçäk.

Çığanaqlar:

1. A.B. Ercilasun. (1992). Türk Dünyası Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yay.

2. F. AĞCA. (2003) Prof Dr Ahmet Bican Ercilasun a Armağan. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları. No.6. s.175-179.

3.A.B. Ercilasun. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergah Yayınları, İstanbul.