Altaylar häm altay tele

“Törki tellärneñ serle dön’yası” tapşuru-tezmäbezneñ bügenge çığarılışında törki xalıqlarnıñ kilep çığışı turındağı rivayät’lärdä häm dastannarda izge urın dip iskä alınğan ata-babalarıbıznıñ borınğı watanınınıñ qadim saqçıları altaylar, alar yäşägän urın häm altay tele turında süz alıp barabız.

Altay töşençäse törki tarix häm mädäniyättä geografik häm mädäni yaqtan ayırım urın alıp tora. Geografik cähättän qarağanda Altay töbäge törki xalıqlarnıñ kilep çığışı legendalarında izge urın bularaq isä alına, lingvistika ölkäsendä törki, mongol häm tungus-man’çjur telläreneñ tarixi-mädäni kiseleş noqtası bularaq qabul itelä. Şuña kürä ul bu tellärne berläştergän häm urtaq kilep çığışın kürsätkän altay tele teoriyäsenä dä ilham birä. Altay töşençäsenä mädäni küzlektän qarağanda, törki dastannar, muzıka häm xalıq ädäbiyatı yış qına Altay töşençäsenä möräcäğat’ itä.

 Altaylar – törki cämğıyat’lärneñ berse, Altay tawları üzänleklärenä taralıp urnaşqan häm tyurkologiya çığanaqlarında altay-kijilar, teleutlar, telengitlar, çelkannar, tubalar häm kumanlılar dip atalğan qawemnärdän tora. Başqalası Tawlı Altay şähäre bulğan Seber geografiyäseneñ iñ kön’yaq öleşendäge Altay Cömhüriyäteneñ xalıq sanı 2023 nçe yılnıñ 1 nçe ğıynwar mäğ’lümatlarına qarağanda 210 meñ 800 keşe. Läkin Altay törkiläre älege sannıñ 37,01%ın ğına täşkil itä. Alar Altay Cömhüriyätennän tış Altay töbäge häm Kemerovo ölkäsendä yäşilär.

Altaylar yäşägän geografiyäneñ säyäsi tarixı bu cirlärneñ borıñğı törki watan buluın kürsätä. Bezneñ êrağa qadärge tarixına küz salsaq, bu cirlärdä sakalar häm xunnar yäşägän, annan soñ küktöreklär, uyğırlar häm qırğızlarnıñ däwlätläre bu cirlärdä xakimiyätlären däwam ittergännär. Çıñğız xan häm anıñ varisları çorı 12 nçe ğasırda ğına başlana. Töbäk 15 nçe ğasırda Oyrot yäki rus tarixında telgä alınğan Cungar däwläte xakimiyäte astında bula. 16 nçı ğasırnıñ ikençe yartısınnan soñ Qazan häm Seber xanlıqları Rus patşalığı tarafınnan yawlap alınğannan soñ Seberneñ êçke öleşenä kergän ruslar 17 nçe ğasırda Altay törkiläre belän oçraşalar. Näticädä 1625-1627 nçe yıllarda bügenge Altay törkilären barlıqqa kitergän çelkannar, tubalar häm kumanlılar, 1756 nçı yılda isä altay-kijilar, teleutlar, telengitlar ruslarnıñ xakimiyäte astına kerälär häm şulay itep bügenge Altay törkiläre yäşägän töbäktä Rusiya xakimlege çorı başlana. Patşa Rusiyäsennän soñ Sovetlar Berlege êçendä bulğan töbäk xäzerge waqıtta Rusiya Federaśiyäsenä kergän.

Altay törkiläre tarix däwamında dörle dinnär häm ışanular täêsirendä qalsalar da, iñ ozaq waqıt buddizm dinendä bulalar. Alar söyläşkän tel törki dialektlarnıñ geografik häm lingvistik prinśiplar klassifikaśiyäsendä Tön’yaq-könçığış yäki Seber törkemenä kerä häm bügenge köndä ul häm söyläm tele bularaq, häm yazmaça yäşäwen däwam itä.

Altay telendä nigezdä Altay Cömhüriyätendä, Altay töbägendä häm Kemerovo ölkäsendä söyläşsälär dä, anıñ räsmi tel statusı rusça belän bergä barı tik Altay Cömhüriyätendä genä. Şuña kürä ul ildä mäğarif ölkäsendä, massaküläm mäğ’lümat çaralarında, däwlät êşlärendä qullanıla ala. Läkin rusça räsmi tel bulğan başqa illärdäge kebek, Altay Cömhüriyätendä dä rus tele dominant bulğanlıqtan altay telen qullanu ölkäse çiklängän häm ul yış qına ikençel tel bulıp qala.

Altay törkiläreneñ Oyrot yäki cungarlar xakimlege astında bulğan 17 nçe ğasır urtalarınnan 20 nçe ğasır urtalarına qadär ğalim häm pedagog Zaya-Pandita Namkxay G’yaśo tarafınnan barlıqqa kiterelüe qabul itelgän Mongol alfavitı nigezendäge todo-biçig, todo üzük, todrha üzük häm üzük biçig kebek törle isemnär belän atalğan alfavitnı qullanuları bilgele. Xätta 18 nçe ğasırda Cungar xanlığı tarqalğançı bu alfavitnıñ bügenge altaylarnı barlqqa kitergän qawemnärdän altay-kijilar, telengitlar häm teleutlar arasında qullanuluı, 1940 nçı yıllarğa qadär isä bu alfavitnı qullana belgän keşelär barlığı törle tikşerenülärdä äytelä. Altay törkiläre 1922 nçe yıldan birle kirill alfavitı nigezendä äzerlängän Altay älifbasın qullanalar. Bu yazma tel 1948 nçe yılğa qadär oyrot tele dip atalğan.

Avtor: doktor Säidä Borxanetdinova