Tanılğan qazaq yazuçısı Tölän Äbdik

Bügenge çığarılışta qazaq xalqınıñ iñ möhim şäxesläreneñ berse, däwlät êşleklese, törki dön’ya yazuçısı häm fiker iyäse bularaq tanılğan Tölän Äbdik turında süz alıp barabız.  

Tölän Äbdik qazaq ädäbiyatınıñ äydäp baruçı isemnäreneñ berse häm äsärläre belän qazaq häm törki xalıqlarnıñ yörägen yawlağan şäxes.

Tölän Äbdik 1942 nçe yılnıñ 4 nçe sentyabrendä Kostanay ölkäse, Cangeldi rayonınıñ Änbäk cirlegendä tua. 1965 nçe yılda Qazaqstan däwlät universitetın tämamlıy. 1965-1970 nçe yıllarda “Qazaqstan pionerı” gazetında ädäbi tänqıyt’ yazuçısı, bülek mödire häm baş redaktor urınbasarı bulıp êşli. 1977-1979 nçı yıllarda “Qazaqfil’m” kino studiyäsendä baş redaktor bula. 1994 nçe yılda Qazaqstan ilbaşı urınbasarı häm 1997 nçe yılda Qazaqstannıñ êçke säyäsät bülege başlıq urınbasarı wazıyfaların başqara.

 Tölän Äbdiknıñ berençe äsärläre 1964 nçe yılda dön’ya kürä başlıy. 1964 nçe yılda “Ofıq”, 1971 nçe yılda “Közge yafraq”, 1974 nçe yılda “Xaqıyqat’”, 1979 nçı yılda ”Äytelmägän xaqıyqat’” xikäyäläre basılıp çığa. Ğomumän alğanda qazaqlarnıñ kolxozlaşu häm utraq tormışqa küçü çorın yaqtırtqan bu äsärlärdä ğoref-ğadätlär bik osta çağıldırıla, waqıyğalarnı yäş’lärgä onıtılmıyça citkerü maqsatı belän bergä Sovet rejimı da tänqıyt’länä. Anıñ ”Parasat maydanı” häm “Tormış yäki şöhrät” dip atalğan xikäyäläre yazılğan çorda ädäbiyät dön’yasında yuğarı bäyälänä. Ul üz äsärlärendä tormış çınbarlığın fälsäfi küzlektän bäyäli häm monı bik osta itep yaza. Anıñ äsärläre küp çit tellärgä, ayıruça rus häm başqa Sovet sośialistik respublikalarnıñ tellärenä tärcemä itelä.

Yazuçı Sovet çorında üzeneñ ber interv’yusında bolay di: “Xalqına qarşı buluçılar, bütännärneñ artına yäşerenüçelär, xalıqnı aldawçılar, cinayät’ qıluçılar, rişwät aluçılar häm birüçelär - barısı da minem doşmannarım. Läkin minem alar belän turıdan - turı köräşergä köçem dä, waqıtım da yuq. Minem berdänber qoralım – qalämem. Ägär min äsärläremdä yuğarıda äytelgännärne añlatıp birä alsam, bu minem suğışta ciñüem bulır”.

  Monnan añlaşılğança, yazuçı Sovetlar Berlege tarqalğannan soñ bäysez Qazaqstan Cömhüriyäteneñ berençe yıllarında mondıy eçke doşmannarğa qarşı köräşen däwam itä.

 Sovetlar Berlegeneñ tarqaluın zıyalılar, şul isäptän Tölän Äbdik tä, bik şatlanıp qarşı ala. Läkin bu yaña çorda il aldında torğan iq’tisadi häm säyäsi qıyınlıqlar yazuçınıñ äsärlärendä dä çağılış taba. Ul bäysezlektän soñğı cämğıyät’ awırlıqların, yaña tärtip êzläw häm şäxeslär kiçergän mädäni problemalarnı üz äsärlärendä bik centekläp çağıldıra.

Bäysezlekkä küçü waqıtında Tölän Äbdik ädäbiyät belän bergä säyäsättä dä aktiv rol’ uynıy, Qazaqstan parlamentında xalıq ışanıçlısı bula. Yazuçınıñ bu yağı  soñraq ädäbi êşçänlegendä dä çağılış taba häm anıñ äsärlärendä säyäsi häm ictimağıy temalar möhim urın ala. Tölän Äbdik - sänğat’ häm ädäbiyät cämğıyät’ üzgäreşeneñ möhim êlementları dip sanawçı yazuçılarnıñ berse. Şuña kürä ul yış qına säyäsi häm ictimağıy tänqıyt’lärgä häm analizlarğa da kiñ urın birä.

Avtor ğadättä äsärlärendä ğadi tel qullana, qazaq xalqı kiçergän qıyınlıqlar häm alarnıñ êçke dön’yasın bik tirän çağıldıra. Çönki yazuçı Sovet çorında üz milläteneñ tragediyäsen häm bäysezlektän soñğı berençe yıllardağı butalçıqlıqlarnı üz küzläre belän kürä. Bu cähättän ul Qazaqstanda ğına tügel, böten törki dön’ya häm başqa illärdä dä kiñ uquçı auditoriyäsenä ireşä ala. Tölän Äbdik äsärläreneñ global’ däräcädä uquçı tabuınıñ tağın ber säbäbe – ul här kul’turadan uquçılarğa üzlären tabarğa mömkinlek birä, yäğ’ni anıñ här mädäniyättä añlaşıla torğan stil’dä yazu säläte bar.

Ğomere buyı köräşen qaläme belän kürsätkän Tölän Äbdik “Parasat maydanı” xikäyäse belän Qazaqstan Cömhüriyäteneñ Däwlät premiyäsenä, “PEN-klub” büläge häm Franś Kafka isemendäge Awrupa altın medalenä layıq bula. 6 nçı Törki dön’ya ädäbiyat jurnalları kongressı tarafınnan 2013 nçe yılda Törki dön’yada yılnıñ ädäbi keşese dip iğ’lan itelä.

Yazuçınıñ xikäyäläre Qazaqstan urta mäktäpläreneñ 7 nçe häm 8 nçe sıynıf uquçılarınıñ ädäbiyät därese programmasına kertelgän. “Batiş qız häm Ärsäyyid”, “Uñ qul” xikäyälärenä nigezlänep kino töşerelgän.

Tölän Äbdik qazaq xalqı öçen genä tügel, ä böten dön’ya öçen möhim intellektual. Äsärläre belän keşe küñelenä ütep kergän Äbdik, ictimağıy-säyäsi mäs’älälärdäge uy-fikerläre belän dä nıq täêsir itä. Ul qaläme belän qazaq xalqı tarixın, mädäniyäten häm problemaların dön’yağa tanıta. Qazaq ädäbiyätınıñ böyek şäxese bezgä äsärlärendä xikäyälär, waqıyğalar gına tügel, ä keşeneñ  tirän  êçke dön’yasın,  xis -toyğıların da citkerä.

Çığanaqlar:

1. Абдиков, Толен // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ   энциклопедиясы», 2004

2. Kurmangaliyeva Ercilasun, Güljanat (2014). Tölen Abdik Hayatı ve Seçme Eserleri.  Ankara: Bengü Yay.

3. Ömeroğlu, Yakup (2013). “Türk Dünyasında Yılın Edebiyat Adamı”. Kardeş Kalemler, Yıl 7, Sayı 76, (Nisan), s. 25-26

Avtor: Nazgöl Qadırova