Xakas tele

“Törki tellärneñ serle dön’yası” tapşıru tezmäbezneñ bu bülemendä iñ borınğı törki tarix häm mädäniyatnıñ êzläre saqlanuçı Seber töbägeneñ borınğı xalqı - xakaslar, alarnıñ yäşägän urınnarı häm telläre turında süz baraçaq.

Fänni çığanaqlarğa qarağanda, Minusin, Abakan yäisä Yenisey tatarları dip tä yörtelüçe xakaslar Seberneñ kön’yağında yäşäwçe iñ borınğı törki xalıqlarnıñ berse. Qıtay yazmalarındağı mäğ’lümatlarda alarnıñ barlıqqa kilüeneñ 8nçe-9nçı ğasırlarğa barıp totaşuı häm êtnik tamırlarınıñ Yenisey qırğızları belän oxşaş buluı äytelä. Rusiyädä patşalıq çorında xakaslarnı, başqa törki xalıqlar şikelle ük, tatar dip atıylar. Bügenge atamaların alar oktyabr’ inqıylabınnan soñ tanılğan tarixçı Nikolay Kozminnıñ fikerläre täêsirendä häm Tan dinastiyäse yıl’yazmalarında iskä alınuçı Yenisey yılğası üzänlegendä qorılğan X’yagas däwläte misalınnan çığıp ala. 1917nçe yılnıñ 20nçe iyülennän 30ına qadär Çarkov awılında uzğan milli qorıltaydan soñ xalıq räsmi räweştä xakas dip atala başlıy.

Xakaslar, başlıça, Rusiyä sostavına kerüçe häm başqalası Abakan şähäre bulğan Xakasiyä cömhüriyätendä yäşi. 2023nçe yılnıñ 1nçe ğıynvarı mäğ’lümatlarına qarağanda, töbäktä 530 meñ 200 keşe isäplänä. Tik xaqaslar älege xalıqnıñ barı 12,71%ın täşkil itä. Alar, şulay uq, Krasnoyarsk töbäge häm Tıva cömhüriyätendä törle awıl häm şähärlärdä taralıp yäşi.

Xakasiyä cömhüriyäte urnaşqan cirlek iñ borınğı törki tarix häm mädäniyat êzlären saqlawçı qadıym töbäk. Ruslar üzläre basıp alğanğa qadär anı “qırğız cirläre” dip atağan. Patşa Böyek Petrnıñ 1707nçe yılğı färmanı belän anı Minusinsk ölkäsenä bäylilär. Sovetlar Berlege çorında isä Xakasiya avtonom töbäge oyıştırıla, ä 1991nçe yılda ul Xakasiyä cömhüriyätenä äwerelä.

Xakaslar arasında, tarixi dinnäre şamanlıqtan tış, xristianlıq qabul itüçelär dä bar. Telläre borınğı qırğızçanıñ êlemenlarına iyä häm bu yaqtan fuyu, şor häm sarı uyğur tellärenä yaqın. Törki tellärneñ geografik häm lingvistik bülenüendä Seber törkemendä urın ala. Xakaslarnıñ êlek, Seberdäge başqa törki xalıqlar şikelle ük, run yazuın qullanuı bilgele. Tik törek-mongol xäräkäte näticäsendä ul betä. Şunnan soñ rus xakimlegenä qadär Xakas xannarı “qalmıq yazuın” öyränä häm yazışularında mongol telen qullana.  

Xakaslar 17nçe ğasırdan başlap yaqınça 270 yıl Rus patşalığı xakimiyäte astında, soñınnan Sovetlar berlege häm Rusiyä federaśiyäse sostavında, yäğ’ni gel ruslar belän bäyläneştä yäşi. Alar 1924nçe-1926nçı yıllardan başlap kirill älifbası nigezendä äzerlängän älifba qullana.   

Seberdäge başqa törki tellär belän çağıştırğanda, xakas telendä söyläşüçe keşe az. Bügen ul zur külämdä rus tele yoğıntısı astında. Söyläm telendä bu tağın da nığraq sizelä. Bigräk tä, 20nçe ğasır buyı rus tele xakaslarğa basım yasıy, telläreneñ cämğıyät’tä qullanıluın çikli häm söyläşüçe sanınıñ kimüenä kiterä. Tulayım alğanda, xakas telendä bügen kübräk awıl cirleklärendä aralaşalar. Yäş’lär arasında anı belüçe az. 1990nçı yıllarda, Sovetlar Berlege tarqalğannan soñ, Xakasiyada xakas telenä can örü tırışlıqları arta, mäktäplärdä tuğan tel däresläre kübäytelä, belem birü materialları yañartıla häm iñ ähämiyätlese - räsmi tel bularaq qabul itelä. Tik rus tele barıber östenlekle qala häm barlıq omtılışlar çikli däräcädä bula. Şul säbäple, xakas tele YUNESKOnıñ 2010nçı yılda çığarğan “Yuqqa çığuçı tellärneñ qızıl kitabı”na kerä.