Tıva tele

Uzğan yazmabızda törki tellär kiñ taralğan illärdän berse bulğan Qıtay Xalıq Cömhüriyätendä ğomerlären kiçerüçe sarı uyğır törkiläre, alarnıñ yäşägän urınnarı häm sarı uyğır törki tele turında süz alıp barğan idek. Bügenge yazmabızda tarix buyı törle cämğiyätlär häm törle ğalimnär tarafınnan törle isemnär belän telgä alınğan, läkin üzlären tıva, tıva kiji dip tanıştırğan tıva törkiläre, alarnıñ yäşägän urınnarı häm tıva törki telenä tuqtalıp uzarbız.

Bügenge köndä üzlären tıva yäki tıva kiji dip yörtüçe tıva törkiläre tarix buyı törle çığanaqlarda törle isemnär belän telgä alına. Ğadättä soyon häm soyot dip atalğan tıva törkiläre tarixçı Räşidüddindä uryanxit, Fişerneñ tarixında sayan tatarları, lingvist, tel belgeçe Adelungnıñ äsärendä sagan tatarları, 19nçı ğasır Könbatış çığanaqlarında die Sojoten “Soyotlar”, mongol häm mançularnıñ räsmi dokumentlarında uryaŋhay dip uza.

Tıva törkiläre nigezdä Rusiyä Federaśiyäse êçendä urnaşqan häm başqalası Qızıl şähäre bulğan Tıva Cömhüriyätendä yäşilär. Ayıruça Qıtayda häm Mongoliyädä dä tıva teleneñ törle dialektlarında söyläşüçe tıva cämğiyätläre yäşi. Üz cömhüriyätennän çittä yäşäwçe tıva törkiläre öçen bügen dä urnaşqan däwlätlär êçendä yäşägän töbäklär belän bäyle isemnär belän telgä alalar. Mäsälän, Mongoliyäneñ Tsengel töbägendä yäşäwçe tıva törkiläre öçen tsengel tıvaları, Hubsugul töbägendä yäşäwçelärgä duha, Hovd töbägendägelärgä kobdo, Qıtaydağı tıvalarğa jungar häm qazaqlar tarafından kök - monçaklar dip yörtelä.

Tarix çığanaqlarında tıva törkiläreneñ kilep çığışı häm êtnik formalaşuı turında bertörkem mäğ’lümatlär citkerelgän. Şuşı mäğ’lümatlärgä kürä, tıva törkiläre bezneñ êranıñ 5nçe ğasırında Yänäsäy (Енисе́й) yılğasınıñ yuğarı töbäklärendä, bügenge uyğır häm qırğız törkiläreneñ ataları belän kürşe bulıp yäşägännär. İsemnäre isä berençe tapqır 6nçı ğasırdağı Qıtay yılyazmalarında dubolar, yäğ’ni tubalar dip terkälgän bulsa, êtnik formalaşuında samoyed, ket häm mongol êlementlarınıñ yoğıntısı buluı äytelä.

Tarixi çorlarda xunnar, küktöreklär, uyğırlar, qırğızlar häm mongollar xakimiyät urnaştırğan cirlärdä 1921nçe yılda Tıva Arat Respublikası iseme belän tözelgän bügenge Tıva Cömhüriyäteneñ xalıq sanı 2023nçe yılnıñ 1nçe ğıynwar statistika mäğ’lümatlärenä kürä, 337 meñ 300 keşe. Şuşı xalıq sanınıñ 88.66%ın tıva törkiläre täşkil itä. Bu cähättän tıva törkiläre Seber törki xalıqları arasında cirle xalıqnıñ üz cömhüriyätendä iñ yuğarı xalıq sanına iyä buluı belän iğ’tibarnı cälep itä.

Tıva törkiläre şamanizm, lamaizm häm xristian dinnärenä ışana.

Törki törek yazma tele täwge tapqır päydä bulğan cirlärdä söyläşelgän häm borınğı törki törek telenä yaqınlığı belän dä iğ’tibarnı cälep itüçe tıva tele törki tellärneñ geografik häm lingvistik nigezlärenä qarap klassifikaśiyälänüendä Tön’yaq-könçığış yäki Seber törkemendä urın ala.

1930nçı yılda latin nigezendä äzelängän tıva älifbasın qullanğan tıva törkiläre 1941nçe yılda kiril alfavitı nigezendä buldırılğan tıva älifbasın qullana başlıy. Bu räweşle tıva tele bügenge köndä häm yazma häm dä söyläm tele bularaq däwam itä. Xätta tıva törki tele bügenge köndä kiñ bularaq räsmi yazularda, törle ictimaği säyäsi êşçänlektä, uqu-uqıtu tele bularaq qullanıla. Ber ük waqıtta tıva telendä bik küp ädäbi äsär icat itelgän, küp sanda gazet häm jurnal basmaları belän bergä radio häm televideniye tapşıruları da alıp barıla.

Tıvalar tuğan ana tellären zur külämdä saqlap qalğan. Här buın arasında töp êlemtä aralaşu tele tıva törki tele. Tıvaça-urısça ike tellelek isä kübräk şähärlärdä ğamäldä. İketellelärdä dä berençe tel wazğiyätendä bulğan tel – tıva törki tele. Şuña kürä dä tıva törki tele - YUNESKOnıñ 2010nçı yılda bastırğan “Yuqqa çığu qurqınıçı astındağı tellärneñ qızıl kitabı”nda “qurqınıç astında bulmağan tellär” kategoriyäsenä kertelgän.

Avtor: professor, fännär doktorı Gölsem Killi Yılmaz kiñäşçelegendä fännär doktorı Säidä Burxanetdinova