Yaqın Könçığış - yanğın urını

İzrailneñ Ğazzägä höcümnäre başlanuğa 1 yıl tuldı. Üterelgän fälästinlelärneñ sanı 45 meñgä yaqınlaştı. Meñnärçä qart, xatın-qız häm balalarnıñ üle gäwdäläre äle haman cimerek binalarnıñ astında. Yaralanuçılar isä 100 meñgä citä. Ğazzä sızığında 1 million 200 meñnän artıq keşe yäşägän cirlärennän mäxrüm qaldı, küçende.   

Tik İzrailneñ agressiyäse monıñ belän genä tögällänmi. İran belän bulğan kiyerenkelektän soñ Tel’-Aviv idaräse Livannı nişanğa aldı. “Xizbulla” äğ’zalarına höcüm buldı. İzrailneñ utqa totularınnan soñ yaqınça 2 meñ 500 keşeneñ ğomere özelde, meñnärçäse yaralandı.

İzrailneñ bu ğamällärenä BMO häm xalıqara cämäğat’çelektän bernindi kirtäläwlär bulmawı älege prośessnıñ niqadär däwam itäçäge mäs’äläsendä soraw tudıra.

İzrailneñ agressiyäse regionda yaña problemalar da kiterep çığara. Bu wäzğıyät’ bezgä êlek bulğan başqa krizisnı xäterlätä. 1973nçe yılda Ğaräp-İzrail suğışınnan soñ AQŞnıñ Tel’-Avivqa teläktäşlek kürsätüe neft’ çığaruçı ğaräp däwlätlären nıqlı adım yasarğa êtärde. Soğud Ğaräbstanı citäkçelegendäge illär AQŞqa qarşı neft’ êmbargosı başladı. Soñınnan ul Könbatış Awrupa häm Yaponiyäne dä üz êçenä alaçaq räweştä kiñäytelde. Näticädä qara altınnıñ bäyäse 1 yıl êçendä 3 dollardan 12gä qadär kütärelde.

Sänäğate üskän Könbatış Awrupa häm Amerika Quşma Ştatlarında avtomobil’ tarmağı citdi cäräxät aldı. Yaponiyä êmbargo kertelgännän soñ İzrail belän mönäsäbätlären iñ tübängä töşerergä mäcbür buldı. Angliya isä ğaräplärgä qarşı çikläwlären beterep İzrailgä qoral satunı tıydı.

Neft’ bäyäläreneñ 400%qa artuı säbäple Awrupada sänäğat’ tovarları qıymmätlände. Bu xäl zur inflyaśiyägä kiterde.  

Bügenge wäzğıyät’tä ğaräp illäreneñ zur külämle neft’ êmbargosı kertüe kötelmi. Tik İrannıñ qara altın bazarındağı ähämiyätle role xalıqara bazarğa turıdan-turı täêsir itä.

Berençe bulıp borçıy torğan mäs’älä - İzrailneñ cawap itep İrannıñ neft’ ob’yektlarına bärüe häm monıñ qara altın çimalı bäyälären arttıru mömkinlege.

Neft’ êksportlawçı illär oyışması (OPEK) mäğ’lümatlarına qarağanda, İran avgust ayında köndälek 3,3 million miçkä neft’ çığarıp axırğı 5 yılnın iñ yuğarı kürsätkeçlärenä ireşte. Ul dön’yanıñ iñ zur 10 qara altın citeşterüçese arasında.

İran çığarğan nefteneñ yartısın çitkä sata, bu global’ täêminatnıñ yaqınça 2%ı.    

İzrailneñ kiyerenkelekne tağın da üsterüe häm regional’ suğış çığuı neft’ bäyälären citdi räweştä arttıraçaq. Monıñ äle haman da yoğıntısın däwam itüçe yuğarı glodal’ inflyaśiyäne tağın da tiränäytäçägennän qurqalar.

Regional’ krizis barı qara altınnıñ bäyäse tügel, anı taşıy torğan marşrutlarğa da yoğıntı yasıy.

Yämändäge “Xusilär”neñ Qızıl diñgezdäge neft’ korabların nişanğa alaçağı turındağı belderüläre köymälärneñ yulların üzgärtügä säbäpçe buldı. Dön’ya säwdä äyläneşeneñ 10%ı ğamälgä aşırıla torğan Qızıl diñgez marşrutın xäzer zur yök transportı şirkätläre dä äylänep uza.

Bab äl-Mandeb buğazı Aziyä belän Afrika qıytğaları arasında. Ul Yämän häm Djibuti däwlätlären bülep tora häm Qızıl diñgez belän Hind okeanın berläşterä. İñ tar urını 32 çaqrım kiñlegendä bulğan buğazdan yılına yaqınça 33 meñ korab ütä. Alarnıñ ähämiyätle öleşe -Farsı qultığı illärennän neft’ taşuçı tankerlar.

Dön’ya qara altın täêminatınıñ yaqınça 5tän ber öleşe uza torğan buğazdağı xäräkätneñ iminlegen xalıqara cämäğat’çelek yaqınnan küzätä. AQŞ, Rusiyä, Qıtay, Franśiyä häm İzrail älege buğazğa yaqın illärdä xärbi bazalarğa iyä bulırğa teli.

Şul uq waqıtta, Urta diñgez häm Qızıl diñgezne ber-berse belän bäyli torğan yasalma su yulı Süäyeş kanalı, Afrika qıytğası tiräli tağın da ozın yul ütärgä mäcbür itmiçä, Awrupa belän Aziya arasındağı diñgez säwdä yulın qısqarta.

Tik “Xusilär”neñ höcümnäre säbäple axırğı 1 yılda yözlärçä korab Süäyeş kanalın tügel, tağın da qıymmätkä töşüenä qaramastan, Ömet borının qullana başladı. Bu xäl, bigräk tä, sıyıqlaştırılğan tabiğıy gaz bäyäläreneñ artuına säbäpçe buldı.