Keşelekneñ ömete - qoyaş ênergiyäseme?

Kön tärtibendä ênergetika - 40/2024

2193384
Keşelekneñ ömete - qoyaş ênergiyäseme?

 Dön’yabıznı yaqtırtuçı Qoyaş śivilizaśiyälärneñ häm tarixnıñ formalaşuına härçaq bik ähämiyätle yoğıntı yasıy. Basudağı bodaydan uramdağı keşegä qadär cir yözendäge härnärsä Qoyaşnıñ tuqlandıruçı köçenä moxtac.

Tik sänäğat’neñ alğa kitüe belän bergä ênergiyägä ixtiyacnıñ artuı qoyaşnıñ barı cılıtuçı yağın ğına tügel, ênergiyä citeşterü potenśialın da kürsätte.

Qoyaş ênergiyäsennän êlektr citeşterü 1839nçı yıllarğa uq barıp totaşa. Franśuz ğalime Êdmon Bekkerel’ şul çaqta uylap tapqan teoriyä belän bäyle êşçänleklär täwge tapqır 1954nçe yılda kürenä. Älege yılnı AQŞta berençe tapqır Qoyaş ênergiyäse küzänäkläre citeşterelä.  

Qoyaş ênergiyäse Törkiyäneñ könüzägenä 1970nçe yıllarda kerä. Anı, dön’yadağı qoyaş ênergiyäse texnologiyäläre üsä başlağaç, universitetlar, däwlät häm şäxsi tarmaq qaraştıra başlıy.

Qoyaş ênergiyäse temasına berençe milli kongress 1975nçe yılda İzmirdä uza. Täwge passiv qoyaş ênergiyäse qullanu da şul uq yılnı Änkaranıñ Urta Könçığış texnik universitetında tormışqa aşırıla.   

Törkiyädä, geografik urnaşuı arqasında, ähämiyätle qoyaş ênergiyäse potenśialı bar. Ênergetika ministrlığı äzerlägän “Törkiyäneñ Qoyaş ênergiyäse mömkinlekläre atlası”na qarağanda, qoyaş qarawnıñ ozınlığı könenä - 4,5, yılına - 2 meñ 737 säğat’. Şul uq atlasta Törkiyägä kilüçe yıllıq tulayım qoyaş ênergiyäseneñ 1 kvadrat metrğa 1527 kilovatt säğat’ buluı açıqlana.

Älege kürsätkeçlär näticäsendä investiśiyälär dä här kön arta. 2024nçe yılnıñ avgust ayına Törkiyäneñ urnaştırılğan quäte 113 meñ 932 megavattqa citte. Bu ênergiyäneñ 42%sı qazılma yağulıqlardan täêmin itelä, ä yañartıla aluçı ênergiyäneñ öleşe 60%qa yaqınlaşa.

Yañartıla aluçı ênergiyä öçen iñ ähämiyätle citeşterü çığanaqlarınıñ berse - qoyaş. Törkiyä êlektrnıñ 16,2%ın anıñ ênergiyäsennän ala. İldä tulayım 29 meñ 163 qoyaş êlektr stanśiyäse bar. Alarnıñ qayberläre yözüçe. Şulay itep, Törkiyä potenśialın iñ yuğarı däräcädä qullanu öçen törle asqormalar buldıra.   

Törkiyäneñ yözüçe qoyaş êlektr stanśiyäse potenśialı yaqınça 80 meñ megavatt dip isäplänä. Qorılışı öçen cir yäisä qatı öslekkä ixtiyacı bulmawçı älege ob’yektlar tınıç diñgez mäydannarı, susaqlağıçlar häm êçä torğan su rezervuarları, xätta, pıçraq sular cıyıla torğan yasalma küllärgä quyıla ala.  

Yözüçe GÊSlar urnaşu räweşläre säbäple awıl xucalığı, industrial’ yäisä kommerśiyä maqsatınnan cirdä qullanuçı stanśiyälär belän köndäşlek itmi. Ul xalıq küp yäşi torğan punktlarğa yaqın cirlärdä dä qorıla ala.

Cir öste panel’läre belä çağıştırğanda yözüçe GÊSlar dinamik xäräkät mömkinlege birä häm külägälänügä duçar qalmıyça êşli. Alarda tuzan häm kerlänü däräcäse bik az bulğanğa, êffektivlıqları da kimemi.

Barlıq investiśiyälär belän Törkiyäneñ qoyaş ênergiyäse külämen kiläse 10 êçendä 500%qa arttırıp yaqınça 53 gigavatqa citkerü kötelä. Şulay itep, ul iñ ähämiyätle êlektr çığanağına äwereläçäk.

Dön’yada da qoyaş ênergiyäsenä kertemnär yıl sayın arta. 2023nçe yılda êlektr citeşterüneñ 5,5%ı şunnan täêmin itelde. Qoyaş ênergiyäsen qullanu 23,2% tiräse üste.  

Qoyaş ênergiyäse citeşterüdä berençe urında Qıtay tora - yılına 306 meñ 973 megavatt. Annan soñ 95 meñ 209 megavatt belän AQŞ häm 74 meñ 191 megavatt belän Yaponiya kilä.

Germaniyä, Hindstan, İtaliya, Avstraliya häm Kön’yaq Koreya da isemlekneñ başında urın ala. Törkiyä isä qoyaş ênergiyäsennän êlektr citeşterüdä berençe 20 il arasına kerä.



Bäyläneşle xäbärlär