Xorasan tele

Xorasan ataması êlekkege farsı telendä xur (qoyaş) häm asan (kilgän, tuğan) süzlärennän barlıqqa kilgän, “qoyaş tuğan cir, qoyaş ile, könçığış töbäge” mäğ’näsenä iyä. Xorasan tarixta İrannıñ tön’yaq-könçığışında urın alğan bik kiñ cirlekneñ iseme ide. Bügen anıñ territoriyäse 3 öleşkä ayırılğan. Berse - Törekmänstanda, ikençese - Äfğanstanda häm öçençese - iñ zurısı - İran çikläre êçendä.

Bilgele bulğança, İran dön’yada lingvistik yaqtan iñ kiçegep öyränelgän regionnardan berse. Bu xäl, bigräk tä, İran territoriyäsendä yäşäwçe törki xalıqlarğa qağıla dip äytergä mömkin.

“Törki tellärneñ serle dön’yası” tapşıru tezmäbezneñ bu çığarılışında atamasın nindi dä bulsa törki qabilälärdän tügel, geografik urınnan alğan häm fän dön’yasına 20nçe ğasırda täq’dim itelgän Xorasan törkiläre, alarnıñ yäşägän cirläre häm telläre turında süz baraçaq.  

Xorasan törkiläre bügen, kübräk, İrannıñ tön’yaq-könçığışındağı Tön’yaq Xorasan häm Razavi Xorasan töbäklärendä yäşi. Andağı törkilär turında ayırmaçıq mäğ’lümat yuq, tik nemeś ğalime Gerxard Dyerfer 1977nçe yıldağı tikşerenüe näticäsendä Xorasan törkiläreneñ sanınıñ 2 million buluın äytä.  

Xorasan törkiläreneñ bügen yäşägän urınnarına 11nçe ğasırda sälçüklelärneñ citäkçelegendä kilüe bilgele. Ul çordan soñ Xorasanğa töreklär ağıla başlıy häm cirlek tulısınça Sälçükle territoriyäsenä äwerelä. Bügen İrannıñ Xorasan töbägendä yäşäwçe törki xalıqnıñ da älege uğız sälçükleläreneñ onıqları buluı uylanıla.   

Bügengä qadär Xorasan törkiläreneñ tele fän ähelläre tarafınnan tikşerelgän bulsa da, telneñ üzençälekläre turında citärlek mäğ’lümat yuq. Xorasan törkilären, alarnıñ tele häm mädäniyatın fän dön’yasına täwge tapqır 1926nçı yılda Könçığışnı öyränüçe rus ğalim Vladimir Alekseyeviç İvanov tanıta. Xorasan telen berençe bulıp centekle räweştä 1977nçe yılda Gerxard Dyerfer tikşerä häm ähämiyätle mäğ’lümatlar qaldıra.

Älege êşçänlekkä qarağanda, Xorasan törkiläre tele İrannıñ Xorasan töbägendä yäşäwçe uğız törkiläre söyläşä torğan häm uğız teleneñ üzenä xas üzençäleklären yörtüçe tel. Törki tellärneñ geografik häm lingvistik nigezlärgä qarap sıynıflarğa büleneşendä kön’yaq-könbatış yäisä uğız törkemendä urın ala. Xorasan tışında Törekmänstannıñ tön’yağında tar ber cirlektä qullanıla. Xorasan xalqı üzläre yäşägän cirlärdäge azärbaycan häm törekmän tellärennän ayırılıp toru öçen tellärenä “törki” iseme birgän.  

Bilgele bulğança, Xorasan - migraśiya häm basıp alu yulları östendäge kiseleş noqtasında urnaşqanğa, törle millätlärdän toruçı xalqı bar. Şul säbäple, Xorasan töbägendä törle tellärdä söyläşälär. Moña östäp, İrandağı räsmi telneñ farsıça buluı, anıñ ictimağıy, iq’tisadi häm mädäni östenlege arqasında Xorasan törki telen qullanu torğan sayın kimi. Törki teldä belem birelmäwe, matbuğatnıñ az sanda buluı häm qayber törki ğailälärneñ farsıçanı tuğan tel bularaq qabul itüe näticäsendä ul tağın da az işetelä başlıy. Xorasan törki tele UNESCO 2010nçı yılda çığarğan “Yuqqa çığu qurqınıçı astındağı tellärneñ qızıl kitabı”nda “ülep baruçı tellär” kategoriyäsendä terkälä.