Suğıştan soñ Awrupanı küzallaw: 3 sśenariy

Yaqın Könçığıştağı krizis däwam itkändä, suğış qotılğısız bularaq, İzrailneñ Livanğa qarata agressivlığı belän tağın da kiñäyäçäk. Bez kiñäytelgän yaña frontta ike krizis belän oçraşaçaqbız. Alarnıñ berse Yaqın Könçığışqa, ikençese Awrupağa qarıy. İke krizisnıñ da yaña regional’ sistema buldıruğa yoğıntısı kritik bulaçaq. Ukrainada barğan suğışnıñ näticäläre Awrupanıñ qurqınıçsızlıq moxiten niçek formalaştıraçaq, monı mänfäğat’çe xezmättäşlek, köndäşlek häm gegemonik bularaq 3 sśenariyda qararğa mömkin. Bu sśenariylarnı öç töp parametr nigezendä tikşerep bula. Bolar: Awrupanıñ strategik üzidaräse, AQŞnıñ Awrupağa yoğıntısı häm Rusiyäneñ qısadağı poziśiyäse.

Säyäsi, iqtisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň qurqınıçsızlıq tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaşnıñ bu temağa aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Näticäle xezmättäşlek

Bu sśenariyda xezmättäşlekkä nigezlängän qurqınıçsızlıq moxite Awrupa xökümätläre arasında xezmättäşlekneñ artuı, Angliyäneñ Brexittan soñ Awrupa Berlege belän saqlanu sänäğatendä xezmättäşlekneñ canlanuı, Rusiyäneñ kileşüe häm Awrupağa qabat integraśiyäse belän xarakterlana. Urtaq saqlanu proyektlarınıñ häm citeştereü êşçänlekläreneñ sanı häm küläme artu, berlek äğ’zaları arasında kileşüçän totış bularaq çağılaçaq.

Êlegräk saqlanu sinergiyäsen arttıru öçen Awrupa saqlanu fondı (EDF) häm Daimi strukturalı xezmättäşlek (PESCO) kebek strukturalar buldırılğan ide. Awrupa saqlanu fondı (EDF) Daimi strukturalı xezmättäşlek (PESCO) tän ayırılıp tora, çönki ul Awrupa Berlege fondlarınnan faydalanu häm däwlätlärara söyläşülärdän bigräk firmalarnıñ üzara xezmättäşlekkä täşwiq’ itüläre häm saqlanu ministrlıqları kebek kritik däwlät oyışmalarınıñ rolen kimetä.  Şuña kürä ul barlıq däwlätlärne qızıqsındırğan totışqa nigezlänä häm Daimi strukturalı xezmättäşlektän tağın da tirän xezmättäşlekne maqsat itep quya.

Awrupada qurqınıçsızlıq ölkäsendäge mänfäğat’çe xezmättäşlek tärtibeneñ qıytğanıñ strategik üzidaräse artuı kebek ixtimal kürsätkeçläre bar. Böten däwlätlärne qızıqsındırğan qurqınıçsızlıq häm saqlanunı täêmin itä almaw kebek xronik problema Awrupa saqlanu fondı kebek mexanizmnar aşa xäl iteläçäk. NATOnıñ êffektivlığınıñ artuı, läkin AQŞnıñ östenlegeneñ kimüe dä başqa ber näticä bulaçaq.  NATOnıñ Awrupa öleşe nığıyaçaq häm üz-üzen täêmin itäçäk, AQŞtan bäysez bulaçaq. Şulay uq çığımnar artu, urtaq sankśiyälär häm Ukrainağa tağın da köçleräk yärdäm yulı belän Rusiya konrtrol’ astına alınaçaq. Axır çiktä Rusiya sistemağa kire quşıla alaçaq.  

Köndäşlek häm büleneş

Awrupanıñ qurqınıçsızlıq moxite öçen mömkin bulğan ikençe kiläçäkne Rusiya belän ikençe Salqın suğış ixtimalı bulğan köndäşlek dip äytergä mömkin. Rusiya-Ukraina suğışı waqıtında Awrupa xökümätläre arasındağı ayırmalar alar kürgän çaralar üzara häm tışqı aktyerlar belän mönäsäbätlärendä qarşılıqqa häm şiklänügä kitersä bulırğa mömkin. Şuña kürä Germaniya, Franśiya häm Angliya kebek qıytğadağı zur köçlär milli mänfäğat’lären östen kürgän säyäsätlär alıp baralar. Awrupa Kük yöze qalqanı iniśiativası Awrupa Berlege êçendä ayıruça Germaniya belän Franśiya arasında, şulay uq matbuğatta da açıq tänqıyt’lär bulu belän bergä bäxäslär tudırdı. Köndäşçel sśenariyda Awrupa xökümätläre zur külämdä raketa häm kamikadze pilotsız oçu apparatı qullanu, hawa häm raketa saqlanu borçıluları belän Rusiyädän kilgän qurqınıçnı niçek çişü turında urtaq fikergä kilä almayaçaqlar.

Bu sśenariynıñ näticäläre dä bulırğa mömkin. Millätçelek häm ximayäçelek ayıruça Franśiya xuplağan ğamäl bulğan cirle saqlanu sänäğateneñ östenlege belän kütärelergä däwam itäçäk. Awrupa däwlätläreneñ êçke büleneşlär häm AQŞnıñ qanäğat’sezlege arqasında saqlanu çığımnarın qaplıy almawları näticäsendä NATOnıñ êffektivlığı häm Awrupa Berlegenä ışanıç kimiyäçäk, Könçığış Awrupanı, Baltıyq illären häm Balkannı tiz militarizaśiyägä kiteräçäk, näticädä yaña qurqınıçsızlıq dilemmaları barlıqqa kiteräçäk.

Çiklängän häm bäyle

Mömkin bulğan soñğı qurqınıçsızlıq moxiten Qıtay belän Salqın suğışnı da kertep gegemonik häm çikläwçe dip atarğa mömknn. Bu sśenariy Awrupa saqlanu fondı (EDF) häm Daimi strukturalı xezmättäşlek (PESCO)strukturaları qısalarında urtaq nigez barlıqqa kiterep häm citärlek sanda proyekt buldırıp qıytğada strategik üzidarä buldıra almawnıñ näticäse bulaçaq. Bu AQŞnıñ Awrupanıñ saqlanu häm qurqınıçsızlığındağı yoğıntısın arttıraçaq.

Suğış başlanğannan birle Awrupa illäreneñ kiresençä belderülärenä qaramastan qoral satıp alu könnän -kön berlektän çittän kilde häm AQŞ iñ zur täêmin itü çığanağı buldı. Qıytğanıñ küp illäre suğıştan êlek F-35 oçqıçlarına zakaz birdelär, läkin Çexiya, Germaniya, Şveyśariya häm Rumıniya kebek illärneñ östämä zakazlar birüe añlaşıldı. Bolgariya häm Slovakiya kebek tıynak saqlanu byudjetı bulğan illär AQŞtan F-16 Block-70 oçqıçlarına zakaz birdelär. Kübese öçen AQŞtan saqlanu ölkäse öçen satıp alular Amerika qurqınıçsızlığınıñ garantiyäse häm Awrupadağı Amerika xärbi kontingentınıñ däwamı itep kürenä. Baltıyq, Könçığış Awrupa häm Balkan illäreneñ strategiya dokumentları tikşerelgändä alarnıñ territoriyälarendäge Amerika kontingentın saqlaw häm nığıtu strategik östenlek itep qabul itelüe açıq kürenäçäk.

Gegemonik qurqınıçsızlıq tärtibeneñ ixtimal näticäläre ike qotıplı dön’yanıñ barlıqqa kilüe bulaçaq. Amerika östenlege belän bergä Awrupa Berlegeneñ global’ sistemada köçle häm bäysez aktyer bulu däğ’wası betäçäk. İke qotıplılıq tağın da açığraq bulaçaq. Bu ğamäl mäydanın taraytaçaq. Amerika östenlege häm ike qotıplı strukturalarnıñ üzençälekläre arqasında ayıruça keçkenä däwlätlär AQŞqa tağın da bäyle bulaçaqlar.  

Bu sśenariynıñ tağın ber näticäse – Rusiyäneñ zäğıyf’länüe häm anı sistemadan çitläşterü bulaçaq. AQŞ köçleräk häm dominant bulğanğa xökümät üzgäreşe belän tögällänäçäk suğışnıñ däwamın täêmin itäçäk. İkençe yaqtan Rusiya suğışta ciñsä, AQŞ idaräsendäge Awrupa qurqınıçsızlıq moxitennän tulısınça çitläşteräläçäk häm Könçığış-Könbatış büleneşe töğayen bulaçaq. Bu sśenarylarnıñ barısı da Ukrainadağı suğış näticälärenä bäyle.

Avtor: Säyäsi, iqtisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň qurqınıçsızlıq tikşerenüläre  direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaş