Ênergiya êffektivlığı öçen zur adımnar

Ênergiyäne näticäle, êffektiv qullanu xalıqara cämäğat’çelekneñ iñ möhim kön tärtibe maddäläre arasında urın ala. Küpçelek illär bu yünäleştä milli maqsatlar quyğanda global’ adımnar yasaw öçen dä sammitlar ütkärelä. Kileşülär imzalana.

Monıñ iñ möhim säbäbe – hiçşiksez, global’ cılınu häm klimat üzgäreşe. İllär iq’tisadların saqlap qalu öçen sänäğat’ investiśiyälären tiz arttıralar. Ênegiyägä ixtıyac da könnän kön arta. Ênergiyägä ixtıyac artu belän ayıruça neft’kä nigezlängän citeşterü parnik gazın çığarunı da arttıra.

Xalıqara cämäğat’çelek problemanı çişü öçen möhim adım yasadı. Klimat üzgäreşe rejimın köyläw öçen Parij Klimat kileşüe imzalandı. Kileşügä qul quyuçı illär arasında Törkiyä dä bar.

Mäğ’lümatlarğa qarağanda, 2022 nçe yılda uglerod gazı bülep çığaru küläme 36 milliard 800 million tonnadan artıp iñ yuğarı däräcägä citte.

Parij Klimat kileşüeneñ global’ täêsirläre bıyıl kürenä başladı.

Awrupa Berlegeneñ parnik gazı êmissiyäläre bıyılnıñ berençe kvartalında uzğan yılnıñ şul uq çorı belän çağıştırğanda 4%qa kimegän.

Awrupa Statistika ofisı mäğ’lümatlarına qarağanda, uzğan yılnıñ berençe çiregendä 931 million tonna uglerodqa tiñ parnik gazı çığarğan Awrupa Berlege illäre bıyılnıñ berençe kvartalında 894 million tonna şundıy gaz çığarğan.

Şulay itep berençe kvartalda Awrupa Berlege illäreneñ parnik gazı êmissiyäse yıllıq bazada 4%qa kimegän.

Bu çorda Awrupa Berlegeneñ 20 ilendä parnik gazı êmissiyäläre kimegän. Parnik gazı bülep  çığaruda iñ yuğarı kimü Bolgariyädä 15,2%, Germaniyädä 6,7% häm  Bel’giyädä 6%bularaq terkälgän.

Parnik gazı çığaru êlektr häm tabiği gaz belän täêmin itüdä 12,6%qa, xucalıqlarda 4,5%qa kimegän.

2023 nçe yıl mäğ’lümatlarına qarağanda, dön’yada iñ küp uglerod êmissiyäse çığarğan il 30,7% belän Qıtay bulğan. Annan soñ 13,6%belän AQŞ ikençe urında.

Hindstan global’ uglerod êmissiyäläreneñ 7,6%ın , Awrupa Berlege 7,4%ın, Rusiya 4,4%ın täşkil itkän.

Törkiyäne başqa illärdän ayırıp toruçı bik möhim maqsatı bar: Yäşel üseş inqıylabı belän 2053 nçe yılda êmissiyäsez däräcägä ireşü.

Soñğı 10 yılda  Törkiyä êçke tulayım tabışın 67%qa, xalıq sanın 13%qa arttırdı. Citeşterü artu belän bergä êneriya qullanu da arttı.

Törkiyä berençe milli ênergiya näticälelege planın 2017-2023 nçe yıllar öçen äzerläde. Bu barışta barlığı 8 milliard 500 million dollarlıq yäşel ênergiya investiśiyäläre kertelde. Berençel ênergiya qullanuda citeşterüdän soñğı qullanuğa qadär 14% êkonomiyäläwgä ireşelde. 70 million tonna êmissiya çığaru kimetelde.

Ênergetika häm tabiği çığanaqlar ministrlığı uzğan aylarda 2030 nçı yılğa qadär ênergiya näticälelege ölkäsendä  yul kartasın iğ’lan itte.

Ğamäl planı qısalarında 2030 nçı yılğa qadär ênergiya qullanunı 16%qa kimetü häm êmissiya kimetügä 100 million tonna öleş kertü maqsat itep quyıla. Monnan tış 20 milliard dollarlıq ênergiya näticälelege investiśiyäläre planlaştırıla.

Ênergiya näticälelege mäs’läsendä törle adımnar yasaw da küzdä totıla.

Berençe maqsat – 2030 nçı yılğa däwlät xezmäte binalarında ênergiya qullanuda 30%qa êkonomiyäläwgä ireşü.

Monıñ öçen ênergiya näticälelege sistemaları häm texnologyäläre kiñ cäyeldereläçäk. Sänäğat’tä qaldıq cılılıqnı kire qaytaru proyektlarınıñ sanın arttırıp ikelatä arttıru küzdä totıla.

Bu yünäleştä Törkiyä külämendä ğomumi yaqtırtu sistemalarında 1 million 200 meñ LED priborlar urnaştıru planlaştırıla. Şulay uq yuğaltu häm qanunsız qullanunı buldırmas öçen aqıllı isäplägeçlär külämen 25%qa qadär arttıru maqsatlar arasında.

Törkiyädä xäzerge waqıtta yaqınça 110 meñ megavatt quät köçe häm 13 meñ 35 êlektr citeşterü stanśiyäse bar.

2024 nçe yılnıñ iyül’ axırına Törkiyäneñ quät köçe - 112.999 megavatt. Monıñ 28,5%ın gidrolik ênergiya, 21,9%ın tabiği gaz, 19,3%ın kümer, 10,9%ın cil, 15,6%ın qoyaş, 1,5%ın geotermal’  çığanaqlar täşkil itä.

2035 nçe yılğa qoyaş quät köçen 53 meñ, cil köçen 30 meñ, gidroêlektr köçen 35 meñ, geotermal’  häm biomassa köçen 5 meñ megavattqa qadär citkerü küzdä totıla.

Ênergiya näticälelege qısalarında yasalaçaq adımnar häm investiśiyälär belän bergä çista ênergiya qullanunıñ ğomumi êçendäge külämeneñ 70%tan arttıru maqsat itep quyıla.

Çista ênergiya citeşterü häm näticäle qullanu belän uglerod êmissiyäse çığaru tempların 35%qa kimetü planlaştırıla.

Xalıqara ênergiya agentlığınıñ 2024 nçe yılğı xisabına qarağanda, dön’yada yañartıla ala torğan ênergiya quätendä soñğı 30 yıldağı  iñ tiz üseş küzätelä.

Uzğan yıl global’ külämdä, 2022 nçe yıl belän çağıştırğanda, 510 gigavatt belän 50% qa kübräk yañartıla ala torğan ênergiya quäte qullanılışqa kerde, bu artunıñ  75%ı qoyaş ênergiyäsennän täêmin itelde.

Avtor: Mäxmüt Gürär/TRT Xäbär