Möxämmäd Xösäyen Şäxriyär

Divan şağirläreneñ (ğosmanlı poêziyäseneñ) iñ möhim şäxeslärennän berse, İrandağı 20nçe ğasır azärbaycan ädäbiyatınıñ barlıqqa kilüenä zur öleş kertkän şäxes,  Möxämmäd Xösäyen Şäxriyär häm anıñ ädäbi keşelege, ädäbi êşçänlege turında süzebez.

Möxämmäd Xösäyenneñ tuğan waqıtı tögäl bilgele bulmasa da 1905nçe-1908nçe yıllar aralığında Täbrizdä dönyağa kilüe äytelä. Ul çornıñ prokurorı bulğan ätise Mirza Ağa Hoşginabî sınlı sänğät belän qızıqsına ide. 1906nçı yılda başlanğan İran Mäşrutiyät xäräkäteneñ Täbrizdä yul açqan sośial’, säyäsi häm iq’tisadi tetränülär arqasında ğailäse 1909nçı yılda Hoşginab awılına küçep kitä. Başlanğıç belem aluın Hoşginab yanındağı Kayışkurşak awılında Ahund Molla İbrâhimnıñ farsıça däresläre belän başlıy. 1912nçe yılda ğailäse Täbrizgä kire qaytqannan soñ belem aluın Mädräsä-i Müttahide häm Füyûzât kebek mäktäplärdä däwam itte. Bu mäktäptä farsıçasın qamilläşterä, ğaräp telen häm ädäbiyatın uqıy. Şul uq waqıtta franśuzça maxsus däreslär dä ala.

1920nçe yılda farsı telendä yazılğan berençe şiğirläre Täbrizdä Möxämmädiyä mäktäbeneñ “Ädäb” isemle jurnalında çığa. 1921nçe-1923nçe yıllar arasında liśey belemen Tähranda Dârülfünûn isemle mäktäptä tögälläp, mediśina (tıyp) fakul’tetına kerä.

Student çağında şağir Färruh-i Yäzdîneñ cıyılışxanäsendä ädäbi xäräkättä qatnaşa başlıy. “Ṣadâ-yı Ḫudâ” isemle farsıça berençe şiğir kitabı 1929nçı yılda Tähranda näşer itelä. Mäliküşşuarâ Bahâr kitapqa yazğan kereş süzendä anı barı tik İran ğına tügel, kiläçäktä böten Könçığış ğorurlanaçaq şağir bularaq täq’dim itä. Şuşı uq yılnı cırçı Muçul Pervâneneñ üleme uñayınnan yazğan “Mäsnävî-i Rûh-i Pärvâne” zur qızıqsınu belän qabul itelde. Şul waqıttan birle farsı telendäge şiğir kitapları ber-ber artlı basıla başlıy. Mähämmäd Xösäyen baştaraq “Bähcät”, soñınnan “Şähriyâr” psevdonimın qullana.

1929nçı yılda Süräyyâ isemle qız belän yäşägän mäxäbbät macarası arqasında soñğı sıynıfta çığarılış imtixannarına kermiçä qala. Şul uq qıznı telägän, İran sarayına yaqın ğailäneñ balası bulğan Çırağ Ali Xan Pählävi belän Väzir Abdülxösäyen Timurtaşnıñ köräşe arqasında törmägä kerä, annan soñ Nîşâburğa sörgen itelä. 1932nçe-1934nçe yıllarda Nîşâbur häm Horasannıñ qayber şähärlärendä notarius idarälärendä wazıyfa başqara. Annan soñ Tähranğa qaytıp törle êşlärdä êşli, soñınnan yıllar buyı bankta xisapçı wazıyfasın başqara.

1935nçe yılda ätise wafat bulğannan soñ qısqa ber waqıt öçen Täbrizgä qayta. Şul çaqta änise yazğan şiğirlären añlamağanın äytkännän soñ şiğirlären azärbaycan telendä yaza başlıy. “Häydär Babağa salam” isemle şiğiren 1950nçe yılda yaza, şiğir zur iğtibar belän qabul itelgännän soñ 1951nçe yılda Tähranda näşer itelä. 1952nçe yılda änise wafat bulğannan soñ duslarnı anı Täbrizgä qaytırğa ügetli. 1953nçe yılda ätiseneñ bertuğanınıñ qızı Azîzä belän öylänä. 1954nçe-1969nçı yıllarda Täbrizdä yäşi. Biredä “Häydär Babağa salam”neñ ikençe bülegen 1967nçe yılda bastıra.

1968nçe yılda şağir Bulud Qaraçorlu Sähändneñ qatği çaqıruı belän Tähranğa kitä. İranda bulğan sośial’ häm säyäsi waqiğalar belän bäyle şiğirlär yaza başlıy. 1973nçe yılda Tähranğa kilep urnaşa. 1977nçe yılda xatınınıñ kinät kenä wafat buluı şağirne depressiyägä kiterä. 1979nçı yılda İran İslâm inqıylabı häm şaxlıqnıñ cimerelüe şağirneñ ömetlären canlandırıp cibärä, yaña çornı dulqınlanu häm şatlıq belän qarşılıy.

Azärbaycan törkiläreneñ Tährandağı mädäniyät tormışına möhim öleş kertä. Doktor Cävad Häyät häm iptäşläre çığarğan farsıça-törekçä “Varlıq” jurnalında yaña şiğirläre basıla, şiğirläre häm sänğäte turında bik küp mäqala näşer itelä. Tormışınıñ soñğı yılların xastalıqlar belän uzdırğan Şähriyâr 1988nçe yılnıñ 18nçe sentyabrendä Tähranda wafat bula, wasiyäte nigezendä mäyete Täbrizgä alıp barılıp, Makbärätüşşuarâ isemle borınğı ziratta cirlänä. İran xökümäte Şähriyâr öçen monumental käber häm şiğriyät könnäre oyıştırılğan mädäniyät şähärçegen yaşattırdı.

Şähriyarnıñ ädäbi keşelege barı tik şiğirläre belän genä tügel, ber ük waqıtta Azärbaycan mädäniyätenä kertkän öleşe belän dä alğı planğa çığa. Ul Azärbaycan teleneñ häm ädäbiyatınıñ qamilläşep üseş aluına möhim öleş kertä, yäş’ şağirlärgä yul kürsätüçe bula. Şähriyarnıñ şiğirläre bügenge köndä dä kiñ qatlam uquçı dairäse tarafınnan uqıla, anıñ şiğirläre Azärbaycan ädäbiyatınıñ asıltaşlarınnan berse bularaq qabul itelä.

Çığanaqlar:

1. Höküme Billuri, Mehemmedhüseyn Şehriyâr, Bakü 1984.

2. Esmira Şükürova, M. Şehriyâr: Heyatı, Mühiti ve Yaradıcılığı, Bakü 1998.

3. Mümtaz Sarıçiçek, “Şehriyar’a Selam Haydar Baba’ya Selam’ın Ontolojik Tahlili”, Turkish Studies, III/7 (2008), s. 580-591.

Avtor: Nazgöl Qadırova