Qaşqaylar häm qaşqay tele

“Törki tellärneñ serle dön’yası” tapşıru - tezmäbezneñ bu bülegendä qaşqaylar häm qaşqay tele turında süz alıp barabız.

Qaşqay törkiläre nigezdä İrannıñ Fars, İsfaxan, Xuzistan, Buşehr häm Kohgiluya töbäklärendä yäşilär. Tarixi çorlarda tulısınça küçmä tormış alıp barğan qaşqaylarnıñ kübese xäzerge zaman üzgäreşe belän utraq tormışta yäşilär.

Törkilärneñ uğız törkemennän bulğan qaşqaylarnıñ bügen yäşägän cirlärenä qayçan häm qaydan kilüe bik qatlawlı häm butalçıq. Läkin küpçelek ğalimnär fikerençä, qaşqay törkiläreneñ İranğa kilüe Böyek Sälcuq çorı belän Çıñğız çorına qarıy. Tögälräge, qaşqaylar 11-12 nçe ğasırlardağı Böek Sälcuq çorı belän 13 nçe ğasırdağı Çıñğız çorlarında Urta Aziya, Anadolu häm Kavkazdan küçenü näticäsendä İranğa küpläp kilälär. Waqıt uzu belän alar bügen üzläre yäşägän İrannıñ kön’yaq häm kön’yaq - könbatış töbäklärenä urnaşalar.

İrannıñ räsmi çığanaqlarında alarnıñ sanı turında tögäl mäğ’lümat tabu bik qıyın, läkin räsmi bulmağan sannarğa qarağanda alar Kön’yaq Azärbaycan törkilärennän soñ İranda yäşäwçe iñ küp sanlı törki cämğıyät’ dip sanala.

Üzläre “qaşqai” yäki “qeşkai” dip yörtkän bu isemneñ kilep çığışı häm anıñ mäğ’näse tögäl bilgele tügel, läkin bu süzneñ nigeze turında törle fikerlär bar.

Şularnıñ berse - bu süzneñ könçığış törki teldä at, sıyır häm sarıq kebek xaywannarnıñ mañğaylarındağı tamğağa qarata qullanılğan “qaşqa” süze belän bäyle. Bu qaraşqa kürä, qaşqay törkiläre qaşqa atların uñışlı sanap alarnıñ suğışta ciñü kiteräçäklärenä ışanalar. Şuña kürä qaşqa atına menüçelär bularaq Qaşqay, Qaşqayı, Qaşqai dip atalğannar.

Tağın ber möhim fiker – “qaşqay” süzeneñ “qaş” häm “qayı” süzlärennän barlıqqa kilüe turında. Süzneñ berençe öleşendäge “qaş” ike töp mäğ’nägä iyä: 1) citäkçe, äydäp baruçı, alğı saqçı; 2) qaç süzeneñ bozılğan forması häm anıñ ike mäğ’näse bar: a) yöger, tiz xäräkät it; b) yögerüçe, tiz. Süzneñ ikençe öleşe bulğan “qayı” – uğız törkiläreneñ 24 qabiläsennän  berse. Bu qaraş nigezendä quşma süz dip uylanğan “qaşqayı” süze tübändäge ike mäğ’nägä iyä: a)äydäp baruçı, aldınğı qaraşlı, yañalıq yaqlı qayı qabiläse; b) ölger, citez häm tiz xäräkätle qayı qabiläse.

Yaponiya avtomobil’ citeşterüçese “Nissan”nıñ “Qashqai” modeleneñ isemen  İrannıñ kön’yağında yäşägän köçle häm tiz qaşqaylardan aluı da “qaşqay” süzeneñ mäğ’näsenä işarät itüçe qızıqlı noqta. İranda “Qaşqayı” digän futbol komandası da bar.

Qayber Könbatış ğalimnäre äytüençä, qaşqay törkiläreneñ cämğıyät’ bularaq yäşäwe bezneñ êrağa qadär başlanğan bulsa da, 18 nçe ğasırğa qadär qaşqay iseme bernindi tarixi häm ädäbi çığanaqlarda tabılmağan. Qaşqay törkiläre turında berençe tikşerenülär 19 nçı ğasır axırı häm 20 nçe ğasır başlarında İranğa kilgän säyäxätçelär, könçığış belgeçläre häm uqıtuçı-ğalimnär tarafınnan başlanğan. Bu tikşerenülär qaşqaylarnıñ küçmä yäşäw räweşe, mädäniyäte, tele häm ictimağıy tözeleşenä bağışlanğan.

Qaşqay törkiläre ışanu yağınnan İslam dineneñ şiği mäzhäbendä, tel yağınnan alar törki telneñ geografik häm lingvistik prinśipları buyınça uğız törkemendä.

Qaşqaylarnıñ kübese ike telle, tuğan tellärenä östäp İrannıñ räsmi tele bulğan farsı telendä dä söyläşälär.

Qaşqay tele söyläşelgän töbäktä bu telneñ räsmi statusı yuq. Ul ozaq waqıt yazma tel bularaq qullanılmıy, kübräk söyläşü, aralaşu tele genä bula. Qaşqaylar küçmä tormış arqasında tarixi bularaq teldän äytügä zur iğ’tibar birgännär. Şuña kürä qaşqay telendä yazılğan yazma äsärlär bik az. Läkin 20 nçe ğasırnıñ ikençe yartısınnan başlap qaşqay telen yazma äsärlär aşa dokumentlaştıru häm saqlaw öçen tikşerenülär alıp barıla.

 Avtor: doktor Säidä Borxanetdinova