Törkiyä belän Misır mönäsäbätläre

Törkiyä belän Misır arasında 2024nçe yılnıñ 4nçe sentyabrendä Änkarada uzğan Yuğarı däräcäle startegik xezmättäşlek cıyılışı ike ilneñ mönäsäbätlärendä küzgä kürenep toruçı üzgäreş häm yañadan formalaştıru prośessına işäräli. Cıyılış näticäsendä 16 kileşü imzalandı häm 36 maddädän toruçı belderge çığarıldı. Älege dokumentlar yaqınça 10 yıl däwam itkän añlaşa almaw häm kiyerenkelek çorınnan soñ mönäsäbätlärne cayğa salu êtabına küçelüen assızıqlıy. Bigräk tä, 2013nçe yılda Misır däwlät başlığı Möxämmät Mursinıñ wazıyfasınnan alınuınnan soñ bulğan kiyerenkelekneñ tögällänüe regional’ totrıqlılıq öçen ähämiyätle täräqqıyät’ itep bäyälänä.

Kiyerenkelek çorı Änkara häm Kahiräneñ törle xalıqara mäs’älälärdä ber-berse belän köndäşlek itüenä kiterde. Liviyä anıñ iñ bilgele noqtalarınnan berse buldı. Kahirä andağı wäzğıyät’ne balanslarğa mataşqanda Törkiyäneñ älege ildäge yoğıntısın çikläw strategiyäsen alıp bardı. İkençe yaqtan, Urta diñgezdäge ênergiyä çığanaqları nisbätennän köndäşlek ike il arasındağı mönäsäbätlärneñ tağın da kiyerenkeläşüenä kiterde. Törkiyä bu çorda Liviyä häm Urta diñgezdä tağın da köçle tışqı säyäsät alıp barıp Misırnıñ qarşı poziśiyäsenä cawap birde. İke il Yaqın Könçığışnıñ butalçıq häm üzgärüçän dinamikalarında ideologik häm geosäyäsi köräş başladı.   

Bu prośessta iq’tisadi mönäsäbätlär ike il arasındağı bäyläneşlärne däwam itüçe küper wazıyfasın başqardı. Monnan tış, diplomatik häm küzläw mäydanındağı dialoglar bağ’lanışlarnıñ tulısınça özelüenä yul quymadı. 2023nçe yılda Qatarnıñ başqalası Doxada oyıştırılğan Dön’ya kubogı waqıtında Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan häm Misır däwlät başlığı Abdülfättax äs-Sisineñ oçraşuı - ike il arasındağı psixologik busağanı ütügä yärdämçe buldı. Bu oçraşu ike yaqtan da ilçelär bilgelänüenä häm mönäsäbätlärne cayğa saluğa nigez äzerläde. Ärdoğannıñ 2024nçe yılnıñ fevralendä Misırğa säfäre isä Törkiyä-Misır bäyläneşlärendä ähämiyätle borılış noqtası ide.

Üzgärgän dinamikalar

Yaña çorda Törkiyä belän Misır mönäsäbätläre bik küp strategik yaqtan qabat formalaştı. 2013nçe yıl belän çağıştırğanda, Yaqın Könçığış häm Tön’yaq Afrika töbägeneñ strategik moxitendä ähämiyätle üzgäreşlär buldı. “Ğaräp yazı”nnan soñ barlıqqa kilgän bäreleş atmosferası zur külämdä yuqqa çıqsa da, ike ilneñ regional’ poziśiyäsendä ähämiyätle üzençäleklär bar. Liviyadağı wäzğıyät’ Törkiyä häm Misır arasındağı mönäsäbätlärdä äle dä kritik tema. Misır - Liviyäneñ könçığışında, Törkiyä isä könbatışında ähämiyätle aktyer.  Älege wäzğıyät’ ike il arasındağı xärbi häm säyäsi köndäşlekneñ Liviyädäge konfliktnı çişüne qıyınlaştıraçağın kürsätä. Liviyädä säyäsi totrıqlılıqnı täêmin itü häm territorial’ bötenlekne saqlaw öçen Änkara da, Kahirä dä berdäm poziśiyägä basırğa tiyeş.

Urta diñgezneñ könçığışındağı regional’ moxit tä şaqtıy üzgärde. Törkiyä biredä xärbi, iq’tisadi häm säyäsi köç nisbätennän tağın da êffektiv aktyer. Misır isä ênergiyä geosäyäsätendä möhim rol’ uynamıy. Urta diñgezdä wäqalät mäydannarı yağınnan qarağanda, ikese dä - ähämiyätle. İzrailne isäpkä almağanda, Törkiyä-Misır mönäsäbätläreneñ 2020nçe yıllarda başlanğan regional’ cayğa salınu qısalarında qabat qaraluı kiräk. Törkiyäneñ Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre häm Soğud Ğaräbstanı belän mönäsäbätlären cayğa saluı Änkara belän Kahirä arasınıñ da cılınuına kiterde. Bigräk tä, Qatarnıñ Farsı qultığı êçendäge normağa kerü prośessı häm bäreleş çorlarınıñ tögällänüe dä moña öleş kertte.   

2023nçe yılnıñ 7nçe oktyabrendä başlanğan waqıyğalarda İzrailneñ töbäkne totrıqsızlaştıruçı role Törkiyä häm Misırnıñ ğaräp geosäyäsi basseynındağı xärbi häm diplomatik ähämiyäten tağın da tiränäytte. Ğazzädäge bäreleş ike il öçen dä, çik iminlege häm gumanitar krizistan bigräk, milli qurqınıçsızlıq mäs’äläsenä äwerelä. Törkiyä häm Misırnıñ İzrailne utnı tuqtatuğa mäcbür itü öçen alıp baruçı diplomatik tırışlıqları ike ilne urtaq maqsatlarda yaqınayttı. Ğazzädäge suğışnıñ tögällänüe, solıx iğ’lan itelüe, gumanitar yärdämnärneñ töbäkkä barıp citüe, cirlekneñ qabat torğızıluı häm 1967nçe yılğı çiklärgä nigezlängän bäysez Fälästin däwläte tözelüen yaqlawçı qaraş - ike ilneñ ber noqtağa kilüen täêmin itä.

Strategik qısa

Törkiyä belän Misır mönäsäbätläre yaña regional’ dinamikalar yaqtısında strategik ähämiyätkä iyä buldı. İke aradağı diplomatik bäyläneşlär iq’tisad, säwdä, iminlek, saqlanu, êkologiyä häm klimat iniśiativaları şikelle törle alannarda bara. İq’tisadi maqsatlar arasında 15 milliard dollarlıq säwdä äyläneşe dä urın ala.

Xezmättäşlekneñ kiräklege

Törkiyä Tön’yaq Afrika, Könçığış Afrika häm Säxel töbägendäge strategik ireşü mömkinlegen tiränäytte. Misır isä andağı strategik östenleklären qabat qarap çığarğa mäcbür. Sudandağı watandaşlar suğışı, Misır belän Êfiopiya arasındağı añlaşılmawçanlıqlar, Somali belän Êfiopiya arasında kiyerenkelekneñ artuı Törkiyä-Misır mönäsäbätlärendä dä êz qaldıra. Şuña kürä, Änkara belän Kahiräneñ biredäge problemalarnı bergä çişüe kiräk.   

Yomğaqlap şunı äytergä mömkin: Törkiyä belän Misırnıñ xezmättäşlege barı ikeyaqlı mönäsäbätlärdä tügel, ber ük waqıtta regional’ häm dön’yaküläm totrıqlılıq täêmin itüdä ähämiyätle rol’ uynıy.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñİminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor