Tanılğan tyurkolog Räşit Räxmäti Arat

Tapşıruıbıznıñ bügenge çığarılışında törki dön’ya, ayıruça törki tellär turındağı tikşerenüläre belän tanılğan tyurkolog Räşit Räxmäti Arat turında süz alıp barabız.  

Törkiyädä çağıştırma törki telne öyränügä nigez saluçı,  professor, ğalim Räşit Räxmäti Aratnıñ törki dön’yağa täêsiren ul qaldırğan qıymmätle äsärlär belän bügen dä kürergä mömkin. Ul 1900 nçe yılda Qazan gubernasınıñ xäzerge Ätnä rayonına kergän İske Äcem awılında tua. Anıñ ätise - mödärris Abdürräşid İsmätullah, änise - Mahbädär. Başlanğıç belemne İske Äcemdä ala. Urta mäktäpne ätiseneñ abıysı yärdäme belän Qazaqstannıñ Qızıl’yar şähärendä tämamlıy. Soñraq ul rus telen öyränä. Rusiyädä inqıylap bulğannan soñ mäktäpneñ soñğı yılında xärbi uçilişeda belem ala häm annarı frontqa cibärelä. 1919 nçı yılda ul yaralana häm Manʹçjuriyäneñ Xarbin şähärenä küçerelä.

Anda ul Qazan tatarları cämğıyätendä ictimaği êşlärdä häm törle jurnallar bastıruda qatnaşa. Şul uq waqıtta 1921 nçe yılda mäktäpne tämamlıy. 1922 nçe yılda ul Berlinğa belem alırğa kitä häm anda fälsäfä fakul’tetına uqırğa kerä.  Professor Villi Bangnıñ tyurkologiya däreslärenä yörüe anıñ tormışında möhim borılışlarnıñ berse bula. Berlinda törki uquçı yäş’lär cämğıyät’läre êşçänlegendä qatnaşa. Ğayaz İsxaqıy citäkçelegendä çıqqan “Yaña milli yul” jurnalına küp mäqalälär yaza.  

Räşit Räxmäti Arat 1927 nçe yılda doktorantura tämamlıy häm Şärıq’ telläre mäktäbendä uqıta. 1928 nçe yılda Berlin Fännär akademiyäsendä fänni yärdämçe bulıp êşli. 1931 nçe yılda Berlin universitetınıñ Könçığış telläre kafedrasında dośent bula. 1933 nçe yılda anı Törkiyägä çaqıralar häm ul İstanbul universitetınıñ ädäbiyät fakul’tetında törki tellär häm ädäbiyatı kafedrasında professor däräcäsendä êşli başlıy. 1942 nçe yılda Törkiyä tarix cämğıyäte äğ’zası itep saylana. 1940-1950 nçe yıllarda Tyurkologiya institutı direktorı bulıp êşli. 1949-1951 nçe yıllarda Londondağı Könçığış häm Afrika tikşerenüläre mäktäbendä uqıta. 1958 nçe yılnıñ 26 nçı aprelendä akademik professor bula. Räşit Räxmäti Arat 1964 nçe yılnıñ 29 nçı noyabrendä İstanbulda wafat bula.

Räşit Räxmäti Arat tyurkologiya ölkäsendä tellär arasında çağıştırma tikşerenülärneñ äydäp baruçısı bula. Ul “Törki tellärneñ klassifikaśiyäse” isemle fänni tikşerenüläre belän tyurkologiya ölkäsenä zur öleş kertä. Törkiçelek xäräkäte xis-toyğıları häm centekle êşçänlekläre belän üzeneñ qıymmätle äsärlären kiläse buınnarğa büläk itä. Arat “İslam ênśiklopediyä”sen çığaruğa öleş kertä, mäqalälär yaza häm  anıñ citäkçelegendä  dä qatnaşa. Ul şulay uq Törki mädäniyätne tikşerü institutına nigez saluçılarnıñ berse häm barlıq kitapların da biregä büläk itä. Ğalim borınğı törki tel, uyğır çorındağı tel yädkärläre östendä dä küp êşli. Şulay uq İslamnan soñğı uyğır tekstların fän-ğıylem dön’yasına tanıtuğa da zur öleş kertä. İstanbul kitapxanälärendä ütkärgän tikşerenülär näticäsendä bik küp uyğır tekstların taba.

Räşit Räxmäti Arat “Qotadğu beleg” häm “Һибәтeл-xәкaик” äsärlären bastıruçılarnıñ berse.  Ul borınğı törki ädäbi yädkär Yosıf Balasaguninıñ “Qotadğu beleg” isemle äsärenä bağışlanğan öç tomlı xezmät avtorı. Ğalim bu äsärne bügenge törek telenä dä tärcemä itä. Bügenge köndä qullanılğan häm satılğan iñ kiñ qırlı “Qotadğu beleg” äsäre dä anıqı. Monnan tış törki dön’ya Aratnıñ bu xezmäten ürnäk itep ala. Ğalim “Һибәтeл-xәкaик” äsären dä çağıştırma tekst, tärcemä, iskärmälar häm indekstan torğan êçtälege belän bastırıp çğara. Älege basmalar bügenge köndä dä bu ölkädäge tikşerenülär öçen töp çığanaqlar arasında urın ala.

Ğomereneñ soñğı könnärenä qadär tuqtawsız êşlägän Räşit Räxmäti Arat xörmätle ğalim häm törki dön’yağa şaqtıy şäkertlär äzerli. 506 bitlek “Borınğı törki şiğır’lär” xezmäte belän mäqalä, kitap, tarixi tikşerenülär kebek äsärläre sanı 123kä citä. Anıñ ülemennän soñ uquçısı professor doktor Muharräm Ärgin “Anıñ üleme bezneñ il öçen genä tügel, böten dön’yada tyurkologiya ğıyl’me öçen dä zur yuğaltu” dip üzeneñ tirän qayğısın belderä. Onıtılmas ğalim konferenśiyälärdä häm fän dön’yasında härwaqıt iskä alına.

 Çığanaqlar:

1. Saadet Çağatay. "Reşid Rahmeti Arat 115 5 1900-29.11 1964)", TTK Belleten, XXIX 113 (1965), s. 177-193.

2. Nuri Yüce "Reşit Rahmeti Arat", TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 03; s. 336-337.

3.https://islamansiklopedisi.org.tr/arat-resit-rahmeti (26 Ağustos 2024)

Avtor: Nazgöl Qadırova