Qazaq yazuçısı Moxtar Äwäzov

Bügenge yazmabızda yazuçı, dramaturg, filologiya fännäre doktorı, professor, Qazaq SSRnıñ atqazanğan fän êşleklese, Qazaq SSR yazuçılar berlege räise Moxtar Äwäzov turında añlatırbız.

Moxtar Äwäzov 1897 yılnıñ 28 sentäbrendä Simäy öyäze Çıñğız volostendä küçmä qazaq ğailäsendä tuğan. Ätiseneñ iseme – Ömärxan. 6 yäşendä babası Äwäzneñ yärdäme belän ğaräp xäreflären öyränä, Abay Kunanbayevnıñ şiğır’lären yatlıy başlıy. Annarı awıl mäktäbenä bara. 1908 yılda kergän Simäydäge mädräsädän rus uquxanäseneñ xäzerlek sıynıfına küçä. 1919da Simäy uqıtuçılar seminariyasen tämamlıy. Biredä Alaş yäş’läre cämğıyäten qora häm törle klublarnı aça. 1919 yılda Moxtar Äwäzov Sovetlar Berlege kommunistik firkase safına alına, Simäy gubernası başqarma komitetı räise häm Qazaqstan Üzäk başqarma komitetı särqätibe däräcäsenä kütärelä. 1922 yılda “millätçelek”tä ğayeplänep, firkadän çığarıla. Irınburdağı däräcäle urının taşlap, Taşkänt Urta Aziya universitetına irekle tıñlawçı bulıp kerä. 

1923-1928 yıllarda Leningrad däwlät universitetınıñ filologiya bülegendä uqıy. Xalıqlar arasındağı ictimağıy tigezsezlekneñ betüen häm qazaqlarnıñ sänägät’ häm däwlät êşlärenä alınuın, qazaq teleneñ däwlät tele bularaq iğlan itelüen, räsmi êşlärneñ tuğan teldä alıp barıluın, milli mäğarif häm matbuğatka iğtibarnıñ birelüen taläp itä.

1928 yılda Taşkäntka küçenä, anda Moxtar Äwäzov üze uqığan Taşkänt Urta Aziya universitetında aspiranturağa kerä. Belem alğan waqıtta Qırğızstannı gizep, Manas dastanın tikşerä häm cıyğan dastan kisäklären yazuğa küçerä.

1930 yılda yäş’ qazaq yazuçılarınıñ “Alqa” oyışması belän bäyläneştä toruda ğayepläp, qulğa alına, 3 yılğa xökem itelä. 1932 yılnıñ 10 iyun’ könne “Sośialnıy Qazaxstan” häm “Qazaxstanskaya Pravda” gazetlarında xat bastırıp, qazaq ädäbiyatı tarixı häm Abay xaqındağı tikşerenülärennän waz kiçüen açıqlıy. İrekkä çıqqaç Almatı vuzlarında uqıta.

1953tä dön’yanıñ iñ ozın dastanı bulğan “Manas”ka bäyä birü cıyılışında Bişkäktä çığış yasıy häm dastannıñ aqlanuına zur öleş kertä.

1955 yılda berençe tapqır çit ilgä çığa häm Germaniya demokratik cömhüriyäte yazuçıları tarafınnan Berlinda oyıştırılğan kongressta xörmätle qunaq bularaq qatnaşa. 1957 yılnıñ 28 sentäbrendä, 60 yäşendä, Qazaq SSR atqazanğan fän êşleklese iseme birelä. 1961 yılnıñ cäyendä Mäskäwgä däwalanırğa kitä. 1961 yılnıñ 27 iyunendä Kunśevodağı Kreml’ xastaxanäsendä operaśiya waqıtında wafat bula. 1 iyul’ könne Almatı üzäk ziratında cirlänä.

Moxtar Äwäzov - “Bötendön’ya ädäbiyatı kitapxanäse”nä kertelgän “Abay yulı” romanı avtorı. Äsärendä qazaq şağıyre, ädip häm zıyalı Abay Kunanbayevnıñ icatı tirä-yağında XIX ğasırnıñ ikençe yartısı belän XX ğasır başlarında qazaq xalqınıñ ictimağıy häm feodal’ strukturası, tormış räweşe, ışanular, ğoref-ğadätlär, Rusiyä yawı häm Könbatış täêsirenä tuqtala. “Abay yulı” rus tele belän ber rättän şaqtıy telgä tärcemä itelä. Qazanda 1957-1960 yıllarda tatar telendä “Abay” tarixi romanınıñ 1-2 tomnarı näşer itelä.

Äwäzov şulay uq Şekspirnıñ “Otello”, Tolstoynıñ “Budda” belän bergä şaqtıy tanılğan yazuçınıñ äsärlären qazan telenä tärcemä itä.

Yazuçı tuuınıñ 100 yıllığında YUNESKO 1997 yılnı “M. Äwäzov yılı” itep iğlan itä. Äwäzov qazaq ädäbiyatınıñ ğına tügel, ä Sovetlar berlegen täşkil itüçe barlıq cömhüriyätlär ädäbiyatlarınıñ üsüenä zur öleş kertä, täqdir itelä, küzätep barıla. Äwäzov turında küp kenä dissertaśiya yazıla. Qazaqstanda soñğı itep 20 tomlıq äsärläre tuplanması näşer itelä.

Avtor - Nazgöl Qadırova

Çığanaqlar:

1. A. Tebegenova, “Muhtar Auezov- Kazak Tarihın zertteushi”, Kazak Tarihi, S. 6, Almatı 1998, s. 45.

2. N. Aldabek, “Auezov Murası-urpak Kazınası”, Kazakstan Mektebi, S. 11-12, Almatı 1999, s. 72-74.

3. Naciye Yıldız, “Manas Destanı ve Muhtar Avezov”, Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, S. 5, Ankara 2009, s. 259-270.