Törkiyä - Ğıyraq mönäsäbätlärendä tarixi çornıñ berençe adımı

Ênergiya çığanaqlarına bik bay il Ğıyraq AQŞnıñ basıp aluı belän başlanğan barıştan soñ totrıqlılıqqa ireşüdä zur qıyınlıqlar kiçerä. Êçke aktyerlar arasında ayırıça ênergiya resursların êksportlawda zur problemalar bar.

Neft’ häm neft’ êşlänmälären satu belän bäyle ilneñ könbatışında urnaşqan Süriyädä watandaşlar suğışı bara. Şuña kürä bu il belän yaxşı säwdä mömkin tügel. Bu prośessta Ğıyraq tışqı dön’yağa açılu öçen möräcäğat’ itä alğan berdänber il -Törkiyä.

Törkiyä - Ğıyraq mönäsäbätläre ike yaqlı vizitlar belän soñğı waqıtta şaqtıy üste. Başta Törkiyä tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidan, milli saqlanu ministrı Yaşar Gülär häm milli küzläw oyışması başlığı İbrahim Qalın Bagdatta wazıyfadaşları belän oçraştılar.

Ozaqlamıy Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan Bagdatqa säfär qıldı. Distälägän kileşügä qul quyıldı. Konkret xezmättäşlek sistemalı bulsın öçen komissiyälär tözü turında qarar qabul itelde.

Küptän tügel konkret xezmättäşlek sistemasın buldıru öçen Ğıyraq delegaśiyäse Törkiyägä kilde. Wäkillekne Ğıyraq prem’yer-ministr urınbasarı häm tışqı êşlär ministrı Fuat Xösäyen citäkläde.

Törkiyä - Ğıyraq yuğarı däräcäle qurqınıçsızlıq mexanizmınıñ 4 nçe cıyılışınıñ iñ möhim näticäse ike il arasında xärbi häm qurqınıçsızlıq xezmättäşlege belän terrorçılıqqa qarşı köräş memorandumına qul quyu buldı.

Diplomatik çığanaqlar xäbär itkänçä, Bagdatta Törkiyä häm Ğıyraq arasında terrorçılıqqa qarşı köräşü öçen Urtaq qurqınıçsızlıq koordinaśiya üzäge häm Başikada Urtaq uqıtu-öyrätü häm xezmättäşlek üzäge buldırılaçaq.

Çığanaqlar beldergänçä, bu üzäklär ike ilneñ terrorçılıqqa qarşı ,ayıruça “PKK” terrorçı oyışmasına qarşı köräştä bergä êşläwenä mömkinlek biräçäk.

Cıyılıştan soñ Törkiyä tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidan häm Ğıyraqtağı wazıyfadaşı Fuat Xösäyen matbuğat oçraşuı uzdırdılar.

İke ministr da illär arasındağı kileşüne tarixi yaqtan möhim dip bäyälädelär.

Törkiyä tışqı êşlär ministrı Fidan Ğıyraq belän tarixi mönäsäbätlärne alğa taba strukturalaştıru maqsatınnan qabul itelgän qararlarnı tormışqa aşırunı däwam itülären belderep, Ğıyraqqa qağılışlı möhim êşçänleklär başqarıluın citkerde.

Xaqan Fidan Törkiyä häm Ğıyraqnıñ ike il liderları kürsätkän iradäne tormışqa aşıru öçen zur tırışlıq quyuına basım yasap, Ğıyraqta “PKK” terrorçı oyışması turında xäbärdarlıqnıñ artuın äytte.

Bu kileşü terrorçılıqqa qarşı köräştä sistemalı urtaq ğamälne bilgeläw bulıp kürensä dä nigezdä annan möhimräk. Çönki ike il mönäsäbätlärenä iñ zur yoğıntı yasawçı mäs’älälärneñ berse- “PKK” terrorçı oyışmasına qarşı köräş. Oyışmanıñ ayıruça Ğıyraqnıñ tön’yağında buluın tuqtatu ike il arasında här yaqtan, bigräk tä ênergiya säwdäsendä zur mömkinleklär tudıraçaq.

Ğıyraq soñğı däwerdä Törkiyä belän başqarılaçaq “Fao portı häm Üseş yulı” proyektına zur ähämiyät birä.

 “Üseş yulı” proyektı qısalarında 1200 çaqrımlıq timer yul häm avtoyullar tözü küzdä totıla.

Şulay itep Törkiyäneñ İskändärun portı häm Farsı qultığındağı Fao portı ber-bersenä totaşaçaq.

Proyekt Awrupa Berlegennän Farsı qultığı illärenä qadär bik zur töbäkkä täêsir itäçäk.

Farsı qultığı illärennän, şulay uq Ğıyraqtan Awrupağa gaz qudıru tağın da qısqa waqıt êçendä häm küpkä êkonomiyäleräk bulaçaq. “Üseş yulı” proyektı Törkiyäneñ ênergiya üzägenä äwerelü planına da zur öleş kertäçäk.

Törkiyä Ğıyraqnıñ ênergiya çığanaqların dön’ya bazarlarına citkerüdä tağın da aktiv rol’ uynayaçaq.

 “Üseş yulı” proyektı şulay uq Qızıl diñgezdäge täräqqiyät’lär häm  transport sanı sizelerlek kimegännän soñ Süäeş kanalına zur köndäş bulaçaq.

Ğıyraqnıñ isbatlanğan neft’ zapasları yaqınça 145 milliard miçkä dip farazlana.

İldä dön’yanıñ neft’ rezevlarınıñ yaqınça 8%ı urnaşqan. Ğıyraq nefte citeşterü çığımı häm sıyfatı yağınnan dön’yada iñ arzan neft’lärneñ berse bularaq bilgele.

İlbaşı Ärdoğannıñ säfäre barışında şulay uq uzğan aprel’dä ağımı tuqtağan Ğıyraq-Törkiyä êşkärtelmägän neft’ ütkärgeçe yañadan êşli başlar dip kötelä.

Kärkük Yumurtalık êşkärtelmägän neft’ ütkärgeçe yıllıq 70 million miçkädän artıq taşu mömkinlegenä iyä. Kiläse çorda sıydırışlılıq ta kiñäyteläçäk.

“Üseş yulı” proyektı belän bergä yaña ênergiya tapşıru liniyälären tözü dä kön tärtibendä.

Törkiyä belän Ğıyraq arasında säwdä küläme yıllıq yaqınça 25 milliard dollar täşkil itä. Yaqlar arasındağı dialognıñ köçäyüe belän külämne tağın da arttıru maqsat itep quyıla.

Avtor: Mäxmüt Gürär/TRT Xäbär