Tatar teleneñ sośiolingvistikası

Uzğan yazmabızda tatar törkiläre häm alarnıñ Könçığış törkilär tarixındağı urını xaqında añlatqan ide. Tapşıruıbıznıñ bügenge çığarılışında tatar telen sośiolingvistik yaqtan tikşeräçäkbez.

Tatar tele törki telneñ qıpçaq törkemenä qarıy. Şul uq törkemdä urın aluçı Qırım tatar tele belän butamas öçen qaywaqıt Qazan tatarçası yäisä İdel buyı tatarçası dip tä yörtelä. Bügenge köndä Tatarstanda söyläşelä. Tatar tele Tatarstannan tış Başqortstan, Bolgariya, Qazaqstan, Rumıniya, Qıtay, Törkiyä, Finlyandiya, Ukraina, Qırğızstan, Azärbaycan, AQŞ, Tacikstan häm qayber Awrupa illärendä bik kiñ geografiyadä qullanıla.

Tatarlarnıñ ber öleşe 18nçe häm 19nçı ğasırlarda İdel yılğası yarınnan Könbatış Sebergä küçep kitä. Älege töbäktä söyläşelüçe tatar tele, İdel buyı tatarçasınıñ Könbatış Seber dialektları bularaq belenä. Tatarçanı İrteş üzänlegendä, Tobol’sk, Tömän, Tomsk häm Barabada işetep bula läkin bügenge köndä töbäktäge rus teleneñ täêsire belän qullanu mömkinçelege çikle qala. Törkiyäneñ Konya vilayätenä bäyle Cihanbeyli rayonında söyläşelüçe tatar teleneñ tamırı da törki tatar teleneñ Könbatış Seber dialektlarına barıp totaşa. Şunıñ öçen älege rayon xalqı Seber törkiläre yäisä Seber tatarları bularaq tanıla. Seber tatarları Törkiyägä patşa çorındağı Rusiyä waqıtında küzätelgän küpläp üterü häm mäcbüri räweştä küçenep kitü näticäsendä 1908 yılda kilä.

Tatar teleneñ yazu tele, bay mädäni mirası häm tirän tamırlı tarixı bar. tatarlar Urta Aziyadän alıp Awrupağa qadär suzıluçı geografiyadä yaşäwçe törki xalıq bulğanlıqtan telläre dä tarix buyı törle täêsirlär astında qala. 1330 yılda küçermäse yazılğan “Codex Cumanicus”ta äsärneñ tele “tatarçä, tatar til” dip uza. Älege äsärneñ tele belän tatar tele arasında möhim bağlanışlar bar. Şunıñ öçen qayber belgeçlär tarafınnan “Codex Cumanicus”nıñ tele iske tatar dialektı bularaq bäyälänä.

Tatarlar 19nçı ğasır urtalarına qadär Çağatay törekçäse dip atalğan yazu telen qullana. Älege ğasır azaqlarında üz dialektları yägni Qazan tatarçası belän yaza başlıylar. Şul räweşle bügenge tatar yazu teleneñ nigeze salına.

Tatarlar İslam dinen qabul itkän 10nçı ğasırdan alıp 1927 yılğa qadär ğaräp älifbasınnan faydalana. 1927dän 1939 yılğa qadär 12 yıl buyı Sovetlar Berlege xaqimiyäte astında yäşägän törkilär arasında qamilläşterelgän Latin älifbası nigezendäge Urtaq törki älifbanı qullana. Sovetlar Berlegendä yäşägän barlıq törki xalıqlarnıñ kiril xärefläre nigezendäge älifbağa küçü barışı näticäsendä tatarlar da 1939 yılda bügenge köndä dä qullanıluçı yaña älifbanı qabul itä.

Tatarlar Rusiyä Federaśiyasendä iñ küp sanlı azçılıq bulu belän bergä telläre dä Rusçadan soñ iñ küp qullanıluçı ikençe tel bulıp tora. Läkin tatarlar Rusiyäneñ şaqtıy töbägendä taralıp yäşägännäre öçen töbäktäge här cämğıyät’kä diyärlek bäyläneşläre bar. Bu wazğıyät’ tatar teleneñ kübräk Tatarstanda qamilläşüenä, qalğan töbäklärdä isä rus teleneñ täêsire astında qaluına säbäpçe.

Bügen Rusiyä Federaśiyasenä bäyle Tatarstan cömhüriyätendä söyläşelüçe tatar tele rusça belän bergä räsmi tel statusında. Tatarstan xalıq sanınıñ mäğarif sistemasında da möhim urın alıp tora. Bu wazğıyät’ tatar teleneñ saqlanuı häm üsterelüe cähatennän uñay faktör.

Avtor: professor, fännär doktorı Gölsem Killi Yılmaz kiñäşçelegendä fännär doktorı Säidä Burxanetdinova