Tatar din ğalime Musa Bigi

Bügenge yazmabızda böyek tatar din belgeçe-filosof, publiśist, XX ğasır başındağı Rusiyä möselmannarınıñ progressiv xäräkäte liderlarınıñ berse Musa Carullah ulı Bigiyev turında añlatırbız.  

Musa Bigi 1875 yılnıñ 25 dekabrendä Don yılğası yarında urnaşqan Novoçerkassk şähärendä tua. Balaçağı Rostov qalasında uza. Bu şähärdä rus mäktäbendä belem ala, 1888 yılda Qazanda Kül buyı (Qasıymiyä) mädräsäsenä uqırğa kerä. Dini belem alu öçen Qahirädäge borıñğı “Äl-Äzhar” universitetında uqıy. Monnan tış Soğud Ğaräbstanınıñ Mäkkä häm Mädinä şähärlärenä kitä. Annarı Hindstanğa küçä häm biredä qayber tanılğan ğalimnär belän küreşä. Hindstannan Dimäşkkä, annan da Bäyrutka yul tota. Musa Bigi şulay itep ozın belem alu säyäxätennän soñ Rostovka qayta. Peterburgka küçkäç, Peterburg İmperiya universitetınıñ yuridik fakul’tetına irekle tıñlawçı bulıp yöri. Ğabderäşit İbrahimovnıñ “Ölfät” gazetında bastırıla, ideya belän kadetlar partiyasenä yaqın “İttifaq äl-möslimin” partiyasen oyıştıru östendä êşli.

1905 yılda berençe möselmannar oyıştıru kongressı êşçänlegendä qatnaşa. Annan soñğı yılnı ikençe häm öçençe möselmannar kongresslarında aktiv qatnaşuçı bula. Üzäk byuro partiyase äğzası itep saylana. 1914 yılnı Peterburgta uzğan dürtençe möselmannar kongressınıñ särqätibe bula. Soñraq Musa Bigiyev kongresslarnıñ materialların “Reformalar nigeze” kitabında bastırıp çığara. 1917 yılda V. Bötenrossiya möselman kongressında qatnaşa. Rusiyä möselmannarınıñ xoquqların yaqlağan Musa Bigi 1920 yılda Ufa möselman ruxaniları qorıltayındağı delegatlarnı möselman cämğıyätendä üzgäreşlär qoru buyınça täqdimnäre – “Möselman millätlärenä öndämä” isemle üzenä bertörle islam konstituśiyase belän tanıştıra. Bu çığışnıñ töp tırışlıqları 1923tä Berlinda dön’ya kürgän “İslam älifbası” kitabında bastırıla. Älege basmadan soñ Musa Bigiyev Mäskäwdä qulğa alına. Biregä ul Petrogradtan kilep, Hindstanda ütäçäk konferenśiyagä yünälergä cıyına. Bigiyevnıñ qulğa alınuı küplärgä oşamıy. Fin tatarı bulğan Ğabdulla Battal Taymas yärdäm sorap, Sovet Rusiyäseneñ dustı bulğan Törkiyä xökümätenä möräcäğat’ itä. İstanbul häm Änkaranıñ töp gazetları din belgeçen azat itü taläbe belän telagrammalar bastıralar. Musa Bigi Mäskäwdä 2 yıl xaqimiyät küzätüe astında yäşäw şartları belän azat itelä.

1930 yıl axırlarında Musa Bigi êmigraśiyağa kitärgä bula. Bu adımı belän ul üz ğomeren genä tügel, ä tuğannarın da qotqarıp qala. Küp säyäxät itä, üz qulı belän tözelgän isemlekkä 120 dini xezmätlär häm mäqalälär kertä. Alar arasında: “Belemdä köç”, “Ğaräp ädäbiyatı häm möselman ğıyleme”, “Qor’än häm izge Yazmalarnıñ tarixı”, “Allanıñ räxmätlelegenä dälillär”, Ozın könnärdä uraza, Qor’änneñ tatarçağa tärcemäse. 1946 yıldan başlap Musa Bigiyev kübesençä Misırda yäşi, qayber waqıt qına Törkiyägä barğalıy. Berniçä tapqır xacda bula. 1947 yılda tuğan yağına qaytırğa omtılıp qarıy. 1949 yılnıñ 28 oktäbrendä Qahirädä wafat bula. Ärwaxlar doğası Säyid Näfis mäçetendä uqıla. Musa Bigi şäxsi kitapxanäsendäge kitaplar wafat buluçınıñ teläge belän Törkiyä Milli kitapxanäsenä tapşırıla.

2005 yılda Qazan administraśiyase başlığı qararı belän Qazannıñ Aviatözeleş rayonındağı 2nçe Armavir uramı ataması Musa Bigiyev uramı itep üzgärtelä. Tatar din ğalime xaqında fil’m da töşerelä. Kitapları qabat tärcemä itelep bastırıla. 2013 yılda Musa Bigiyev tuuınıñ 140 yıllığında möhim çaralar oyıştırıldı. Törki dön’yada tanılğan Musa Carullah ulı Bigiyev turında dissertaśiyalär yazıldı, Törki dön’ya möselmannarınıñ xoquqları xaqındağı yazmalarda härwaqıt Musa Bigineñ köräşe, qaraşları añlatıldı. Ul – yaña fikerläre belän onıtılmas tatar din ğalime.

Bügenge yazmabızda Rusiyä möselmannarınıñ xoquqların yaqlap çıqqan häm awır säyäsi şartlarğa baş imiçä köräşen däwam ittergän Musa Carullah ulı Bigiyev turında añlattıq.

Avtor - Nazgöl Qadırova

Çığanaqlar:

1. Akbulut Ahmet, “Musa Carullah’ın Akıl-Vahiy İlişkisi Konusundaki Görüşleri”, Ölümünün 50. yıldönümünde Musa Carullah Bigiyef, - I. Uluslararası Musa

Carullah Bigiyef Sempozyumu, Ankara 2002.

2. Gülşah İleri, Musa carullah’ın eserlerinde Rusya Müslümanları’nın ilk siyasi faaliyetleri: 

1905-1906 yazıları, Yayınlanmamış YL Tezi, İstanbul 2006.

3. https://islamansiklopedisi.org.tr/musa-carullah (30.Temmuz 2024)