Törkiyä-Süriyä söyläşülärendä kötelgännärne idarä itü

Törkiyä belän Süriyä arasındağı diplomatik mönäsäbätlärne yañadan urnaştıru barışı tuqtawsız däwam itä. Fäqät xäzerge waqıtta bu barışnı täfsille itep analizlaw öçen bez citärle mäğ’lümatkä iyä tügel. Ni Törkiyä, ni dä Süriyä xökümätläre bu tırışunıñ yul kartasına qağılışlı anıq işarätlär, signallar birmäde. Törkiyä İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan üze belän söyläşügä äzer buluın äytkän Bäşşar Äsäd belän söyläşügä uñay qarawı kürenä. Milli İminlek Şurası da Törkiyäneñ daimi çişeleş tabıluı mäs’äläsendä Süriyädäge böten taraflarnı çolğap aluçı çın cämäğät kileşüenä ireşü tırışuların yaqlarğa däwam itäçägen belderde.

Şul uq waqıtta Rusiyä ike lidernı berläşterü öçen aktiv bularaq diplomatiya alıp bara häm 2024nçe yıl axırına qadär cıyılış uzdırıla alınaçağına işarät itüçe belderülär yasıy. Törek däwlät byurokratiyäse bigräk tä qaçaqlarnıñ kire qaytarıluı häm terrorçılıqqa qarşı köräş mäs’älälärenä yünälgän centekle häm kiñ qırlı yul kartasın êşläw tırışuların aktivlaştırdı.

Xäzergä qadär barğan barışnı tikşergän çaqta şunı küräbez: Törkiyäneñ maqsatı - Süriyä problemasınıñ töğayen çişeleşe tügel. Diplomatik mönäsäbätlärneñ yañadan urnaştırıluı barışı adım adım baraçaq häm waqıt alaçaq. İñ êlek taraflarnıñ ışanıç arttıruçı mexanizmnar häm nigezlär östendä kileşüe kiräk, annarı prośess däwam itäçäk. Törkiyäneñ östenlekläre, prioritetları bularaq qaçaqlarnıñ kire qaytuı mäs’äläsendä häm terrorçılıqqa qarşı köräştä anıq adımnarnıñ yasaluı zarur. Änkara Süriyä oppoziśiyäsen dä diplomatik barışqa kertüne planlaştıra. Süriyä rejimı mänfäğätlären arttıru yäki waqıt tabırğa tırışu öçen barışnı qullanğan oçraqta Änkara prośessnı yañadan qarap çığaçaq. Şuşı mäğ’lümatlär nigezendä şunı küräbez: barış açqıçlarınnan berse waqıt idaräse, problemalarğa irtäräk çişeleş tabu ciñel tügel. Süriyäle qaçqınnar mäs’äläse dä bik möhim.

Başqa möhim ber mäs’älä dä – sıyınuçılarnıñ kübeseneñ üzläreneñ töp öylärenä qaytırğa teläwe. Läkin rejim kontrolendäge töbäklärneñ kübesendä soñğı un yılda möhim üzgäreşlär barlıqqa kilde häm kitep barğannarnıñ milek-mölkätlären inde başqaları qullana. Qaçaqlarnıñ Süriyäneñ tön’yağına urnaştırıluı barış idaräseneñ iñ awır yaqlarınnan berse. Qaçaqlarnıñ bu töbäklärgä urnaştırıluında citdi awırlıqlar yäşänä häm bu da alarnıñ kire qaytu teläklären kimetä. Şuña kürä dä Äsäd citäkçelegeneñ säyäsätläre xälitkeç bulaçaq. Äsäd rejimınıñ milek kileşmäwçänleklären xäl itü, qurqınıçsızlıq häm töp xezmätlärne täêmin itü belän bergä uñışlı qaytu öçen uñay şartlarnı buldıruı kiräk. Bu çaralar bulmıy torıp qaçqınnarnıñ kire qaytu teläge tübän qalaçaq häm ğomum barış möhim kirtälärgä duçar bulaçaq.

Başqa kritik mäs’älä dä Törkiyädä “normalläşü” barışına qağılışlı borçılular. Bu problemanı xäl itü öçen Änkara kiñ qırlı yul kartasın äzerli. Töp maqsat – qaçqınnarnıñ kire qaytuın täêmin itäçäk iminlek, säyäsät häm iq’tisad şartlarınıñ buldırıluı. Törkiyädä immigraśiyägä qarşı qaraşlarnıñ artuı häm ictimaği reakśiyälär belän idarä itü – barış üze kebek möhim. Bu cähättän törek xökümäteneñ Törkiyädäge Süriyä xalqın künderü häm ışanıç astına alaçaq yaña êlemtä strategiyäsen üzläşterü bik zur ähämiyätkä iyä. Xökümätneñ bu mäs’älädä yaña adım yasawı häm küpyaqlı barış buldıruı kötelä. Törkiyädäge süriyälelärne çitläşterüçe diplomatik angajement alarnıñ häm Törkiyädä häm dä imin töbäklärdä törek xökümätenä qarata ışanıçın azayta ala häm potenśial’ bularaq barışnıñ uñışsız buluına kiterergä mömkin. Şuña kürä Törkiyädäge süriyäle qaçqınnarnıñ barışqa kertelüe, alarnıñ qurqınıçsızlığınıñ häm xezmättäşlegeneñ buldırıluı ğomum plannıñ uñışı nisbätennän möhim.

Barışnıñ başqa ähämiyätle yağı da - Süriyä oppoziśiyäseneñ role. Barışnı yaqlawçı xärbi törkemnär dä bar, qarşı çığuçılar da. İminlek cähätennän qaralğan çaqta törek xökümäteneñ xärbi oppoziśiyä belän iğ’tibarlı räweştä koordinaśiyädä buluı bik möhim. Tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidannıñ: “Süriyä oppoziśiyäsen yalğız qaldırmayaçaqbız”, - digän belderüe dä şuşı maqsatnı çağıldıra.

Süriyäneñ tön’yağındağı qurqınıçsızlıq torışınıñ yañadan qarap çığıluı, säyäsi häm cirle citäkçelek barışlarınıñ küzdän kiçerelüe yul kartasınıñ sälamät êşläwe cähätennän bik möhim. Törek xökümäteneñ şuşı mäs’äläne iğ’tibarğa alğan yul kartasın buldıruı kötelä.

Terrorçılıqqa qarşı köräş häm däwam itüçän, totrıqlı iminlek şartlarınıñ buldırıluı Änkara-Dimäşq söyläşülären ciñeläytä ala. Tiskäre oçraqta bu wazğiyät bigräk tä xärbi oppoziśiyä arasında fiker qarşılıqlarına säbäp bula ala häm barışnı qatlawlandıra ala.

Alarnıñ yärdämen täêmin itü häm tarqalunı buldırmaw öçen Süriyäle oppoziśionerlar belän êffektiv koordinaśiyä şart. Törek xökümäte berdäm frontnı saqlap qalu öçen häm xuplawçı häm dä qarşı törkemnärneñ borçıluların häm ixtıyacların qanäğätländerergä tiyeş. Änkara monı başqarıp, Dimäşq belän söyläşülärdäge torışın nığıta ala häm uñışlı diplomatik angajement ixtimalın arttıra ala.

Änkara xäzerge waqıtta yul kartasınıñ neçkälekläre östendä êşli. Töp barış, prośess möğayen Ärdoğan belän Äsäd arasındağı söyläşülärdän soñ başlanaçaq. İğ’tibarlı, böten yaqlarnı kertüçe häm kötelgännärne artıq arttırmıyça proyektlanğan söyläşülär barışı Süriyädä yaña çornıñ başlanuına yul aça ala. Şuña kürä söyläşülärneñ kiñ qolaçlı häm çınlıqçı buluın täêmin itü bik zur ähämiyätkä iyä. Änkara kötelgännärne idarä itep häm bäyläneşle böten yaqlarnı cälep itep, tağın da totrıqlı häm êffektiv diplomatik qatnaşuğa qızıqsındıra ala, täşviq itä ala.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iqtisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor, doktor