Qoyaş ênergiyäse su östennän cıyılaçaq

Qoyaş xäzerge waqıtta berdänber betmi torğan häm totrıqlı ênergiya çığanağı bulıp tora.

2023 nçe yılda böten dön’yada êlektr citeşterüneñ 5,5%ı qoyaş ênergiyäse belän täêmin itelde. Qoyaş ênergiyäsen qullanu 23,2 %qa arttı. Global’ êlektr citeşterüdä iñ zur yıllıq artu qoyaş ênergiyäse itep bilgelände. Qoyaş ênergiyäsenä investiśiyälär 20 yıl däwamında dön’yanıñ barlıq illärendä qullanuı könnän -kön artuçı êlektr çığanağı bulıp tora. Monnan tış qoyş ênergiyäse urnaştıru häm qullanu ciñellege belän bergä, äylänä-tirä moxitne pıçratmawı da anı cil belän bergä iñ yäşel yañartıla ala torğan ênergiya çığanağı itä.

Xalıqara ênergiya agentlığı beldergänçä, qoyaş ênergiyäsenä investiśiyälär 2030 nçı yılğa qadär neft’ häm tabiği gazğa salınğan investiśiyälärne uzıp kitäçäk.

Törkiyä dä 2053 nçe yılğa êmissiya çığarmaw maqsatları nigezendä yañartıla ala torğan ênergiyägä küçüne tizlätte. Törkiyä geografik urını arqasında qoyaş ênergiyäseneñ zur potenśialına iyä. Ênergetika ministrlığınıñ “Qoyaş ênergiyäse potenśialı atlası” mäğ’lümatlarına qarağanda, Törkiyäneñ urtaça yıllıq qoyaş alu waqıtı - 2 meñ 741 säğat’. Nurlanışnıñ yıllıq ğomumi qıymmäte – 1527,46 kVt/m2.

Kiläse 10 yılda Törkiyäneñ qoyaş ênergiyäse quäte 500%qa artıp yaqınça 53 gigavattqa citär dip kötelä. Şulay itep qoyaş ênergiyäseneñ êlektr citeşterüneñ iñ möhim çığanağına äwerelüe dä planlaştırıla.

2000 – 2020 nçe yıllarda Törkiyäneñ yıllıq êlektr qullanuı 4,4%qa arttı. Bu 2035 nçe yılğa qadär yılına urtaça 3,5%qa artıp 510,5 teravatt/säğat’kä citär dip kötelä. Ğomumi ênergiya qullanuda 2020 nçe yılda 21,8% bulğan êlektr ênergiyäse payı 2035 nçe yılda 24,9%qa citäçäk dip isäplilär.

Törkiyäneñ 2020 nçe yıl axırında 95,9 gigavatt bulğan êlektr quät köçe 2035 nçe yılda 189,7 gigavattqa, tuplam quät köçendäge yañartıla ala torğan ênergiya çığnaqlarınıñ öleşe isä 2020 nçe yıldağı 52%tan 2025 nçe yılda 64,7%qa qadär artır dip farazlana.

 Bu çorğa qadär faydalanuğa tapşırılırğa planlaştırılğan 96,9 gigavatt êlektr ênergiyäseneñ 74,3%ın  yañartıla torğan ênergiya çığanaqları täşkil itä. Yañartıla ala torğan ênergiya çığanaqları arasında iñ zur artu qoyaş ênergiyäsendä kötelä. Törkiyäneñ 2020 nçe yıl axırında 6,7 gigavatt bulğan qoyaş ênergiyäse quät köçeneñ 2035 nçe yılda 52,9 gigavattqa qadär artuı küzdä totıla.

Bu artu Törkiyäneñ 2022 nçe yıl axırında 9,32 gigavatt bulğan qoyaş ênergiyäse quät köçeneñ 2035 nçe yılğa yaqınça 500%qa artuı digän süz. Ägär 2035 nçe yılda qoyaş ênergiyäsendä 52,9 gigavattqa ireşelsä, qoyaş ênergiyäse Törkiyäneñ ğomumi êlektr quäte köçendä iñ zur öleşkä iyä çığanaq bulaçaq.

Monıñ öçen kön sayın yaña adımnar yasala. Şularnıñ berse – ağımdağı yılnıñ may ayında Törkiyä Böyek Millät Mäclesendä Yözüçe qoyaş ênergiyäse stanśiyälären faydalanuğa tapşıru turındağı qanun üzgäreşläre.

Älege üzgäreş nigezendä êçü häm qullanu suı belän täêmin itüçe susaqlağıçlar häm sulıqlar belän Yar buyı qanunı qısasında qalğan yar buyların da kertep diñgezlär, böyä külläre, yasalma küllär häm tabiği küllärneñ ênergetika häm tabiği çığanaqlar ministrlığı tarafınnan yañartıla ala torğan ênergiya çığanağı mäydanı dip iğ’lan itelgän öleşlärendä yañartıla torğan ênergiya citeşterü stanśiyäläre buldırılırğa mömkin. Monıñ öçen tözeleş planı da kiräk bulmayaçaq.

Törkiyäneñ Yözüçe qoyaş ênergiya stanśiyäse potenśialı yaqınça 80 meñ megavatt belän isäplänä.

Yözüçe qoyaş êlektr stanśiyäse qır tibındağı qoyaş stanśiyälären urnaştıruda bulğan qıyınlıqlarnı östenlekkä äyländerep qullanuçılarğa uñaylıqlar tudıra. Yözüçe stanśiyälärneñ töbendäge su bu stanśiyälärne waqıt-waqıt suıtırğa yärdäm itä, bu isä panel’ êffektivlığın arttıra. 

Montajlaw öçen tufraq yäki qatı cir kiräktermägän yözüçe qoyaş elektr stanśiyälären urnaştıru öçen gidoroêlektrstanśiyälär häm êçä torğan su rezervuarları mäydannarı, tügente sular cıyılğan yasalma küllär citä.

Yözüçe qoyaş êlektr stanśiyäläre üzläre urnaştırılğan su ob’yktları arqasında awıl xucalığı, sänäğat’ yäki säwdä maqsatlı cirlärdä qullanılğan qoyaş stanśiyäläre belän köndäşlek itmilär. Cir mäydanı häm tübä taläp itä torğan başqa qoyaş êlektr stanśiyäläre belän çağıştırğanda, alar xalıq küp yäşägän urınnar yanında urnaştırılırğa mömkin.

Cir nigezendäge panel’lär belän çağıştırğanda, yözüçe qoyaş êlektr stanśiyäläre dinamik xäräkät mömkinlege tudıra häm külägäsez êşçänlek başqara ala. Yözüçe qoyaş êlektr stanśiyälärendä tuzan häm pıçraq cıyılu däräcäse tübän bulu näticälelekneñ kimüenä qomaçawlıy.

 Avtor: Mäxmüt Gürär/ TRT Xäbär