Törkiyä İzrailne tuqtata alırmı?

İzrailneñ Ğazzägä höcümnäre näticäsendä gumanitar krizis torğan sayın tiränäyä. AQŞ häm başqa könbatış däwlätläreneñ İzrailgä açıqtan-açıq teläktäşlek kürsätüe anıñ ğamälläre öçen çikläwsez irek barlıqqa kiterä. Kümäk cäzalaw ısulın suğış strategiyäse şikelle qabul itüçe İzrail häm moña yärdäm itüçe AQŞ regional’ totrıqlılıq häm global’ qurqınıçsızlıqnı yaña tarixi krizisqa kertergä mataşa.  Yaqın Könçığışta säyäsi moxit torğan sayın üzgärä. Regiondağı däwlätlär älegä suğışnı tuqtatırday adım yasıy almadı. Bik küp il ritorikadan ğamälgä küçärlek poziśiyädä tügel. Törkiyä isä Ğazzädäge İzrail agressiyäse qarşında balanslı regional’ diplomatiya alıp bara. Änkara suğışnıñ tuqtatıluı häm krizisnıñ kiñäymäwe öçen iñ aktiv êşçänlek alıp baruçı yaqlarnıñ berse. Törkiyä, tormışçan nigezgä tayanıp, regional’ dialognı aktiv qullanu häm keşelekle möğamälägä östenlek birüçe säyäsät yaqlı.

Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan 7nçe oktyabr’dä - bäreleşlär başlanğan könne täwge reakśiyäsendä yaqlarnı basınqı êş itärgä häm impul’siv xäräkätlärdän saqlanırğa çaqırdı. Soñınnan isä İzrailneñ Ğazzägä qarata höcümnären tänqıyt’läp, çişeleşneñ barı 1967nçe yılğı çiklärdä, başqalası Könçığış Qudüs –Yerusalim bulğan häm cir bötenlege täêmin itelgän Fälästin däwläte tözelü belän mömkin ikänlegen söyläde. İlbaşı Ärdoğan êş köneneñ ähämiyätle öleşen başqa däwlätlärneñ liderları belän söyläşügä bağışlıy. Bu nisbättän älegä qadär 20gä yaqın däwlät başlığı belän telefon aşa fiker alıştı. Här äñgämäsendä utnı tuqtatu iğ’lan itep gumanitar koridor tözüneñ östenlek buluın häm İzrailneñ xalıqara xoquqqa nigezlängän räweştä xäräkät itärgä tiyeşlegen assızıqladı.

Törkiyä tışqı êşlär ministrı Xakan Fidan da tığız diplomatiyä alıp bara. Anıñ maqsatı - regional’ diplomatiyäne êffektiv räweştä qullanıp İzrailneñ suğış kampaniyäsen tiz arada tuqtatu. Monıñ qısalarında Törkiyä Misır, Livan, Soğud Ğaräbstanı, Yordaniya, Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre, Qatar, Paqıstan häm İran belän söyläşep İzrailneñ agressiyäsen çikläw häm çın utnı tuqtatu täêmin itep çişeleş tabu öçen tırışlıq quya. Fidannıñ söyläşülärdä iñ iğ’tibar cälep itüçe yağı isä Fälästin mäs’äläseneñ çişeleşe nisbätennän tormışçan häm açıq tel qullanuı. Ul şunnan başqa İzrailneñ tulı mäğ’nädä iminlektä bulmayaçağın assızıqlap anıñ basıp aluçı poziśiyäsendä buluına işarä itä.  Ministr 1967nçe yılğı çiklärgä qaytqan, cir bötenlege täêmin itelgän, başqalası Könçığış Qudüs bulğan Fälästin däwläte tözüneñ regiondağı aşığıç mäs’älä ikänen söyli. Bu Törkiyäneñ Fälästin-İzrail bäreleşendä östen kürgän däwlät poziśiyäse häm xalıqara xoquqnıñ da çişeleş bularaq alğa sörgän alımı.

Törkiyäneñ aradaşlıq êşçänlege isä diplomatiyäneñ ähämiyätle ber öleşen täşkil itä. Berençe maqsat - “Xamas” totıq itep alğan İzrail häm başqa däwlät watandaşların irekkä çığarıp söyläşülär öçen köçle nigez äzerläw. Törkiyäneñ “Xamas” belän söyläşü kanalları buluı häm êlekkege täcribäläre bu mäs’älädä ciñeläytüçe rol’ uynıy. İkençe maqsat isä Törkiyäneñ garant däwlät bulu mömkinlege. Xakan Fidan söyläşülärendä anı da telgä ala. Utnı tuqtatu iğ’lan itelgännän soñ küp’yaqlı garantiya mexanizmı buldıru küzdä totıla. Anıñ sostavına Törkiyä dä keräçäk. Mexanizm tınıçlıqnıñ totrıqlılığın garantiyäläyäçäk.

Tağın ber noqta isä bu krizisnıñ regional’ cayğa salınu prośessın yuqqa çığaru häm yaña iminlek krizisın barlıqqa kiterü ixtimalı. AQŞnıñ İzrailgä açıq säyäsi häm xärbi yärdäme, yänäse töbäk illären kisätü öçen xärbi köçen cirlekkä mobilizaśiyäläwe suğışnıñ barı Ğazzä belän çikle qalmaw riskın arttıra, başqa aktyerlarnı da êçenä tartıp kertü mömkinlegen köçäytä. Mondıy ixtimal Törkiyä öçen yaña regional’ iminlek krizisı digän süz. Tulayım alğanda, solıxnı täêmin itü häm İzrail höcümnäreneñ tuqtatıluı kiñ ülçämdä regional’ qurqınıçsızlıq moxiteneñ totrıqsızlaşuına kirtä bulırday adım sıman kürenä.

 Soñğı noqta isä İzrailneñ Ğazzägä höcümnäre Törkiyä belän İzrail arasında mönäsäbätlärne cayğa salu prośessın yuqqa çığara ala. İlbaşı Ärdoğan bu mäs’älädä ülçäp söyläşsä häm Törkiyäneñ östenlege krizisnı beterü bulsa da, İzrailneñ dähşäte artqan sayın ike aradağı bağ’lanışlarnı cayğa salu mäs’äläseneñ kiçekterelüe bik mömkin. Şul säbäple, Törkiyä belän İzrailneñ mönäsäbätläre çınbarlıq testı aşa ütä. Näq’ menä bu noqtada cayğa salunıñ nigezlären qabat qarap çığarğa turı kilüe bar. Suğıştan soñ nindi regional’ klimatnıñ päyda buluı möhim. Törkiyä belän İzrail mönäsäbätläreneñ kiläçägen annan bäysez räweştä qaraw mömkin tügel.

Berençedän, Törkiyä-İzrail cayğa salınuı bu waqıyğalardan soñ yaña öslektä däwam itärgä mäcbür bulaçaq. Çönki 7nçe oktyabr’gä qadär mönäsäbätlärdän küp närsä kötelä ide. Ênergiyä mäs’äläse dä, başqa geosäyäsi faktorlar da cayğa salınu prośessın berüze alıp bara alırday köçkä iyä tügel.

İkençedän, Törkiyä-İzrail mönäsäbätläre berqayçan da AQŞ-İzrail mönäsäbätlärenä oxşaş berlektäş ruxında bulmadı. 1990nçı yıllardağı “altın çor” dip yörtelüçe bağ’lanışlarnıñ qabatlanuı da mömkin şikelle kürenmi.

Öçençedän, ike ilneñ dä tışqı säyäsätendäge pragmatizmnıñ çikläre bar. Törkiyäneñ äxlaki pragmatizmı belän İzraildäge çiksez pragmatizm ike ilneñ mönäsäbätläreneñ yuğarı däräcädä baruın täêmin itüçe ähämiyätle dinamik bularaq êşli, mönäsäbätlärneñ Fälästin mäs’äläse arqasında tiränäyüen mömkin qılmadı. Tulayım alğanda, Törkiyäneñ tışqı säyäsäte öçen ike temanı ber-bersennän ayıru bik awır.

Soñğısı isä, Törkiyädä cämğıyät’neñ “İzrail belän mönäsäbätlärne cayğa salu” häm “Fälästin mäs’äläse” arasında saylarğa turı kilgändä, Fälästingä östenlek biräçäge bilgele. Bu ilbaşı Ärdoğan isäpkä alırğa tiyeşle iñ ähämiyätle dinamikalardan berse.

Törkiyä xäzerge waqıtta krizisnıñ tiränäyüenä yul quymaw häm utnı tuqtatu öçen regionda iñ aktiv rol’ uynawçı illärneñ berse. Krizis tiränäysä Törkiyä-İzrail mönäsäbätläre cayğa salınu xäzergä yuqqa çığaçaq şikelle kürenä. Tağın da ähämiyätlese isä, İzrail höcümnäreneñ Törkiyäneñ tışqı säyäsätendä tağın da zurraq ülçämle cayğa salınu prośessına täêsir itü mömkinlegenä iyä buluı. Anıñ kiläçäge isä Könbatışnıñ İzrailne niqadär yaqlawı häm İzrailneñ suğış qağıydälären niqadär sanğa suqmawına bäyle.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor