Törkiyäneñ tışqı säyäsättäge yaña yünäleşe

Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ BMOnıñ 78nçe ğomum şurasında yasağan çığışı ineñ tışqı säyäsäteneñ global’ häm regional’ östenleklären kürsäterlek üzençälektä ide. Dön’yaküläm köçlär arasındağı köndäşlek artqan, bilgesezleklär törlelängän häm Törkiyäneñ geosäyäsi moxite qurqınıçsızlıq krizisları belän formalaşqan çorda däwlät Ärdoğannıñ liderlığında tışqı säyäsätne qabat reformalaştırırğa tiyış.

İlbaşı Ärdoğannıñ 2023nçe yılnıñ mayındağı saylawda ciñüennän soñ tışqı säyäsättä quyğan yulı yaña çornıñ niçek formalaşaçağı xaqında açıq mäğ’lümat birde. Ärdoğannıñ tışqı säyäsät paradigmasınıñ üzägendä Törkiyäneñ strategik avtonomiyäsen nığıtu häm, şulay itep, “Törkiyä küçäre” dip ataluçı zur strategiyä maqsatına ireşü tora. “Törkiyä küçäre” maqsatı isä ilne üzgärüçän xalıqara sistemada global’ aktyerğa äwerelderü. Başqa törle äytkändä, bu maqsat - Törkiyäne êffektiv iq’tisadi, xärbi häm diplomatik köçkä äwerelderep global’ xakimiyät köndäşlegendä çın aktyor xälenä kiterü.

İlbaşı Ärdoğan tışqı säyäsättä ike maqsatnı ber ük waqıtta tormışqa aşırırğa mäcbür. Ber yaqtan Törkiyäneñ êçendäge tartqalaşuçı häm köndäş geosäyäsi moxittä ilneñ berençel mänfäğat’lären saqlawçı neçkä diplomatiya alıp baru, ikençe yaqtan – global’ häm regional’ üzgäreşlärne kürep, Törkiyäne alarğa yaraqlaştıruçı yaña çaralar barlıqqa kiterü.

Törkiyä 100 yılnı artta qaldırıp ikençe 100 yıllıqqa kergän çorda bu ike maqsatnı ber ük waqıtta tormışqa aşıru yaña strategik maqsat bularaq simvolik mäğ’nä ala. Ul ilbaşı Ärdoğannıñ kiläse 5 yıllıq xakimiyäte çorında Törkiyäneñ struktur üzgärtep qoruların başqaruın häm aña turı kilüçe regional’ häm dön’yaküläm rol’ne buldıruın zaruri qıla. Struktur üzgärtep qorular “nindi Törkiyä” sorawına cawap birü öçen kiräk bulsa, regional’ häm dön’yaküläm rol’ isä “nindi tışqı säyäsät” sorawın kön üzägenä quya.

Yaña Konstituśiya (Конституция) häm yaña iq’tisad

Tarixi yaqtan qarağanda, global’ sistemalı üzgäreşlär belän Törkiyä başqarğan êçke struktur üzgäreşlär arasında köçle êlemtä barlığı kürenä. Bu köntekstta il, ğadättä, tarixi borılış noqtalarındağı sistemalı üzgäreşlärgä tulı êçke üzgärtep qorular belän cawap birä.

Törkiyäneñ struktur üzgäreşen mömkin qıluçı iñ ähämiyätle mäydannarnıñ berse – yaña Konstituśiya iniśiativası (Конституция инициативасы). Çönki il, xäzergä waqıtta distälärçä tözätmä kertelüenä qaramastan, 1980nçe yılğı xärbi tüntäreleştän soñ xuntaçılar äzerlägän Konstituśiya (Конституция) belän idarä itelä. Ul êçtälege yağınnan da, Törkiyäneñ aktual’ mäs’älälären çişüdä dä citärlek tügel, şuña da bik küp qıyınlıqlar kiterep çığara. Bu noqtada köçle icyimağıy häm säyäsi taläp bar. Törkiyäneñ parlament sistemasınnan ilbaşı sistemasına küçüe dä iğ’tibarğa alınğanda yaña Konstituśiyä strategik zarurilıq şikelle kürenä.

İlbaşı Ärdoğan da yaña Töp qanunnı barı ber cämğıyät’ kileşüe häm demokratiyäne tiränäytüçe bularaq tügel, ber ük waqıtta, global’ üzgäreşlär belän bergä atlawçı küzallaw tekstı itep kürä. “Tulayım  alğanda, bezgä täğ’bire, ruxı häm êçtälege belän millätebezneñ dön’yağa häm tormışqa qaraşın, ilebezneñ täcribäsen häm maqsatların çağıldıruçı tekst kiräk,”-dide ul.

Yaña Konstituśiya iniśiativasınnan tış, Törkiyäneñ iq’tisadta qabat pravoslav säyäsätlärgä kire qaytuı tışqı säyäsättän ayırım qarala almıy. Pandemiyädän soñ bulğan global’ iq’tisadi torğınlıq, Ukrainadağı suğış arqasında kilep çıqqan iq’tisadi zäğıyf’lek, iq’tisadi häm texnologik köndäşlekneñ dön’ya külämendä artuı häm Törkiyädäge krizis ilne iq’tisadi säyäsätendä yaña yul kartası tözergä êtärde. Törkiyä inflyaśiyä basımınnan qotılırğa, köndäşlek itärlek iq’tisadi model’ barlıqqa kiterergä häm säwdä äyläneşen kiñäytep üsergä mäcbür. Mondıy maqsat geosäyäsi häm geoiq’tisadi dinamikalar belän ber ük waqıtta idarä itüne zaruri qıla. Şul säbäple xökümät uzğan atnalarda iğ’lan itkän Urta waqıtlı iq’tisadi programma Törkiyäneñ tarmaqta struktur üzgäreşen tormışqa aşırırğa tiyeş.

Geosäyäsi bäyläneş

Yaña Konstituśiya häm çıdam iq’tisad säyäsi totrıqlılıqnı tağın da nığraq nigez östendä tözi, Törkiyäneñ tışqı säyäsäteneñ geosäyäsi bäyläneş belän mönäsäbäten dä tağın da sälamät räweştä qorırğa mömkinlek birä. Bu noqtada Türkiyäneñ global’ üzgärüne niçek kürüen qaraw da faydalı. İlbaşı Ärdoğan BMOnıñ ğomum şurasındağı çığışında äytkän şikelle, global’ sistema külämle üzgäreş aşa ütä. Bu üzgäreşneñ iñ ähämiyätle üzençälege –zur köç köndäşlegeneñ kire qaytuı. Älege köräş AQŞ belän Qıtay arasında barğan şikelle kürensä dä, başqalarğa da täêsir itä häm poziśiyälären küzdän kiçerergä êtärä. AQŞ-Qıtay köndäşlege sistemalı öslektä bara, tik regional’ däräcädä yaña ittifaq’ sistemalarınıñ qabat formalaşuına säbäpçe bula.

Soñğı waqıtta AUKUS, QUAD, BRİCS, İMEC şikelle yaña prośesslar Törkiyäneñ global’ tışqı säyäsät oriyentirı nisbätennän tradiśion mönäsäbät formaların küzdän kiçerergä mäcbür itä. Global’ sistema xäräkätçän bulğan mondıy moxittä Törkiyäneñ barı geosäyäsi urının üzäkkä alğan tışqı säyäsät strategiyäse urınına tışqı säyäsättä regional’ törlelekne arttıruı kiräk.

Törkiyäneñ geosäyäsi bäyläneşeneñ iñ kritik yassılığı isä bäreleşüçe häm köndäşlek itüçe moxittä buluı. Ukrainada baruçı suğış törek-rus mönäsäbätlärenä turidan-turı täêsir itä häm Törkiyäneñ Awrupa, Könbatış häm NATO belän bağ’lanışların qabat formalaştıra. Rusiyä yanawı qarşında NATO astında qabat berläşergä tırışuçı Awrupa Törkiyä belän yaña êlemtä qorırğa teli, ä Törkiyä avtonom säyäsät belän bu prośessqa yaraşırğa omtıla. Süriyä häm Ğıyraq şikelle kürşe däwlätlärdä konflikt häm totrıqsızlıqnıñ däwam itüe Törkiyäne qurqınıçsızlıqnı östen kürergä mäcbür itä.  

Yaqın Könçığış zur xakimiyät köndäşlege külägäsendä qabat formalaşqan çorda Törkiyä älege region belän mönäsäbätlären yañabaştan qarıy. G20 sammitında iğ’lan itelgän İMEC proyektı qarşısında Törkiyäneñ Üseş yulı proyektın tizlätergä tırışuı geosäyäsi häm geoiq’tisadi dinamikalarnıñ ber ük waqıtta niçek êşläwen kürsätüçe ähämiyätle misal.

Tışqı säyäsät, ber’yaqlı prośesslarğa (процессларга) qarağanda, kübräk üzara bäyläneşlär baruçı strategik alan. Çönki ul küp uyınçı bulğan butalçıq qır. İlbaşı Ärdoğannıñ BMO sammitındağı çığışı Törkiyä tışqı säyäsäteneñ 360 graduslı perspektiva belän tözelüen häm global’ yünäleştä buluın kürsätä.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ  İminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor