Qurat nӓseleneñ möhacirlektӓ qazanğan şöhrӓte

″Törek häm tatar xäzinäläre″ tapşıru tezmäbezdä Qurat nӓseleneñ möhacirlektӓ qazanğan şöhrӓte turında qısqaça küzӓtü.

  Bügenge yazmabıznı ″Tatar-İnform″ mӓğ’lümat agentlığınıñ xӓbӓrçese Gölnar Ğarifullina xӓbӓrlӓrenӓ, jurnalist Mörşidӓ Qıyamova yazmasına, ″Wikipedia″ mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Hӓr millӓt üzeneñ şӓxeslӓre, mӓdӓni qazanışları belӓn dön’ya külӓmendä tanıla. 19nçı ğasırnıñ axırı-20nçe ğasırnıñ başında Törkiyӓgӓ küçep ğıylem hӓm mӓdӓniyӓt tormışına citdi öleş kertkӓn Qazan yağı tatarı, tarixçı ğalim, professor Ӓq’dӓs  Niğ’mӓt  Qurat – ӓnӓ şundıy şӓxeslӓrebezneñ berse. Ul – 18 yӓşennӓn alıp ğomereneñ soñğı könenӓ qadӓr möhacirlektӓ ütkӓrgӓn millӓtpӓrwӓr zat, tanılğan tarixçı-ğalim, cӓmӓğat’  êşleklese, mӓşhür fiker iyӓse dӓ.

   Tamırları belӓn Altın Urda morzalarına barıp totaşqan möselman din ӓhellӓreneñ borınğı dinastiyӓse wӓkile, tatar yegete, ğadi mulla malayı Ӓq’dӓs  Niğ’mӓt  Qurat - töreklӓrneñ tarix fӓnenӓ nigez salğan keşelӓrneñ berse. Ul xӓzerge Çirmeşӓn rayonınıñ Bӓrkӓtӓ awılında tuıp-üsep möhacirlektӓ ğomer kiçergӓn  millӓttӓşebez. Kürӓseñ, 1921nçe yılda, ata-ana fatixası hӓm yarlı buqçadan tış, ber nӓrsӓsez möhacirlek safӓre yulına çığarğa batırçılıq itkӓn tatar yegete tormışqa zur ömetlӓr bağlağandır.

  Dön’yanıñ abruylı universitetlarında uqıtqan professor Ӓq’dӓs Niğ’mӓt  Qurat başlanğıç belemen awıldağı ӓtise mӓdrӓsӓsendӓ alğan. 1924nçe yılda, keçkenӓdӓn ük ğıylemgӓ xirıs bulğan yeget, xıyalında yörtkӓn Almaniyӓgӓ tügel, ӓ Törkiyӓneñ İstanbul qalasına ayaq basa. Törek telen üzlӓşterӓ… 1924nçe yılda İstanbul universitetınıñ ӓdӓbiyat fakul’tetında başta fӓlsӓfӓ, soñraq tarix bülegendӓ uqıy. Üzeneñ bulaçaq tormış iptӓşe belӓn oçraşa. 1928nçe yılda fakul’tettağı xezmӓttӓşe Hӓdiyӓ xanım belӓn tormış qorıp cibӓrӓlӓr. 1931nçe yılda ulları Yuluğ Tekin dön’yağa  kilӓ. Ul da ӓtise yulınnan kitep, tarix buyınça professorlıq dӓrӓcӓsenӓ ireşӓ. Ğalimneñ ulı mӓrxüm  Yuluğ Tekin Qurat ozaq yıllar Törkiyӓneñ iñ abruylı yuğarı uqu yortlarınnan  berse– Änkara şӓhӓrendӓge Urta Könçığış Texnik universitetınıñ tarix kafedrasının citӓklӓgӓn kürenekle ğalim.

 Törkiyӓ dӓwlӓte tözeleşendӓ ӓhӓmiyӓtle urın bilӓgӓn tanılğan tarixçı ğalimgӓ töple aqıl, tırışlıq, belemgӓ omtılış kebek sıyfatlar xas bulğan. Dön’yanıñ  törle illӓrendӓ yörergӓ,Törkiyӓ dӓwlӓten  dön’ya  külӓmendӓ tanıtırğa, xӓtta  Ṩveŝiyӓ patşasında qunaq bulırğa da nasıyp bula Ӓq’dӓs  Niğ’mӓt Quratqa.

 Törki xalıqlarnıñ tarixın hӓm mӓdӓniyӓten öyrӓnügӓ sallı öleş kertkӓn Ӓq’dӓs  Niğ’mӓt  Qurat, başqa ğalimnӓrdӓn ayırmalı bularaq, çit illӓrdӓ iñ küp tikşerenü alıp barğan fӓn êşleklese. Törek, alman, ingliz, franŝuz, rus, polyak hӓm şved tellӓren belgӓn millӓttӓşebez Amerika Quşma Ştatları, Angliya, Almaniya, Şveŝariya, Şveŝiya kebek illӓrneñ dӓwlӓt arxivlarında küp yıllarğa suzılğan êzlӓnülӓr alıp bara. Tikşerenü xezmӓtlӓre 20 kitap hӓm 70tӓn artıq mӓqalӓ bularaq dön’ya kürӓ. Kitapları arasında qayberlӓre bügenge köndӓ dӓ yuğarı uqu yortlarınıñ tarix hӓm xalıqara mönӓsӓbӓtlӓr büleklӓre studentlarına dӓreslek bularaq xezmӓt itӓ. Aralarında 1940nçı yılda basılıp çıqqan ″Topqapı saray-muzee arxivında Altın Urda, Qırım hӓm Törkestan xannarınıñ yarlıqları hӓm xatları″ digӓn xezmӓte könebezdӓ  dӓ üzeneñ fӓnni qıymmӓten cuymağan. Bu kitap turında qayber ğalimnӓr: ″Urta ğasır törki-tatar dӓwlӓtlӓre tarixı buyınça sirӓk çığanaqlarnıñ berse, fundamental’ fӓnni ӓsӓr″, digӓn fikerdӓ.

   Ğalimneñ mirası –üzeneñ  baylığı, kiñ qırlılığı belӓn ayırım ber üzençӓlekkӓ iyӓ. Tikşerenüçeneñ  iğ’tibar  üzӓgendӓ hӓrwaqıt ğomumtörki tarix bulğan. Anıñ urta ğasır törki-tatar dӓwlӓtlӓre, Ğosmanlı İmperiyӓse tarixına,Törkiyӓneñ Könbatış illӓr hӓm Rӓsӓy belӓn üzara bağlanışlarına bağışlanğan iskitkeç xezmӓtlӓre bötendön’ya  tarix fӓneneñ altın fondına kertelgӓn. Yuqqa ğına anı töreklӓr ″böyek tarixçı″ dip atamıydır. 18 yӓşennӓn bilgesezlekkӓ çığıp kitӓrgӓ cör’yӓt  itkӓn qıyu, tırış, turı süzle, tӓwӓkkӓl tatar yegete tormış sınawlarına bireşmi. Fӓn ölkӓsendӓdӓ dӓ üz yulın taba, şӓxsi tormışında da bӓxetle bula.

  Qazan ğalimnӓre Qurat şӓxese belӓn qızıqsına başlağaç, Tatarstanda anıñ nӓsel cebe belӓn bäyle keşelärne cıyarğa kereşälär. Jurnalist Mörşidӓ Qıyamova süzlӓrençӓ, tarix fӓnnӓre doktorı Radik Salixov ğalim Ӓq’dӓs Quratnıñ nӓsel şӓcӓrӓsen tözegӓndӓ qızıqlı bӓylӓneşlӓr açıqlıy. Ӓytergӓ kirӓk, ozaq yıllar Tatarstannıñ xökümӓt citӓkçelegendӓ êşlӓgӓn Ravil Fatıx ulı Moratov hӓm dӓ kürenekle uqıtuçı-möğallimӓ Daniyӓ Tyamaeva  -Ӓq’dӓs Niğ’mӓt  Quratnıñ tuğannarı bulıp çığa… Mӓrtӓbӓle Qurat nӓseleneñ Törkiyӓdӓge dӓwamçıları Kaan Qurat belӓn Wӓdiyӓ Ӓwciman-Quratqa da babalarınıñ tuğan cire Tatarstanğa ayaq basırğa mömkinlek tua. İzge ğamӓllӓr ğasırlar uzğaç ta onıtılmıy, tuğannarnı oçraştırırğa sӓbӓpçe bula. Bu zatlı, uqımışlı nӓsel dӓwamçıları bergӓlӓşep-cıyılışıp babalarınıñ awılına qaytıp ziyӓrӓt itӓ, babaları ruxına doğa qılalar.

  Çığanaqlar:

1) https://tatar-congress.org/yanalyklar/tatar-tarihy-yadkarleri/

″Tatar tarixı yӓr’kӓrlӓre″.″Tatar-İnform″MA.08.10.2014

2) https://tatar-inform.tatar>news>ta...

Ğarifullina Ğ.:″Tanılğan törek-tatar tarixçısı Ӓq’dӓs Niğ’mӓt  Quratnıñ rus telenӓ tӓrcemӓ itelgӓn tӓwge xezmӓte watanı Tatarstanda prezetaŝiyӓlӓnde″.″Tatar-İnform″.07.10.2014

3) https://idel-tat.ru>news>kltura-tt

Qıyamova M.:″Möhacirlektӓ qazanğan şöhrӓt″.″İdel″.18.01.2021

 Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı.

Tatarça podkastlar (тавыш язмаларыбыз)