Süriyädä status-kvo saqlanıp qala almıy

Süriyä cirlege berniqadär waqıt çağıştırmaça tınıç bulsa da soñğı waqıtlarda qızıp kitä başladı. Başta Äsäd rejimı kontrol itüçe töbäklärdä ber-ber artlı rizasızlıq çaraları başlandı, bigräk tä Suväyda töbägendä, annan soñ rejim köçläre häm Rusiyä hawa köçläre İdlibne bombağa totqan bulsa, xäzer isä Däir Äz-Zor töbägendä ğaräp aşirätläre “PKK/YPG”gä qarşı fetnä bayrağın kütärde. Böten şuşı yäşängännär ildäge xäzerge status-kvonıñ saqlanıp qala almawnıñ soñğı bilgeläre buldı.

Süriyä soñğı aylarda çağıştırmaça tınıç çordan uza ide, ber yaqtan, Törkiyäneñ yoğıntısı (йогынтысы) astındağı oppoziyä (оппозиция) töbäkläre, ikençe yaqtan, Rusiyä häm İran yärdäme belän rejim kontrol’ itüçe mäydannar häm Amerika Quşma Ştatları ximayäsendä bulğan “PKK/YPG” terror oyışmasına bäyle töbäklär. İldä böten şuşı köçlärneñ kontrole astında status-kvo küreneşe östenlek itä başlanğan, Törkiyä kiñ qolaçlı xärbi xäräkätlären tuqtatqan, rejim oppoziśiyäne (оппозицияне) nişan itep almıyça däwam (дәвам) itärgä tırışqan, “PKK/YPG” isä AQŞ aldında üzeneñ ähämiyäten arttıru tırışlığı belän xäräkät itä häm säyäsi qazanışlarğa ireşergä tırışqan ide. Fäqät ağımdağı dinamikalarnıñ ilneñ demografiyäse, sośiologiyäse (социологиясе ) häm cirlektäge çınbarlıqlarğa turı kilmäwen tağın ber qat kürsätüçe waqıyğalar ber-ber artlı barlıqqa kilä başladı.

Başta rejim töbäklärendä citdi rizasızlıq çaraları yäşänä başlandı, Dimäşqtä, Derada häm Lazkiyädä dä waqıt-waqıt päydä bulğan şuşı uram cıyınnarınıñ märkäze isä kübräk Süväyda töbäge buldı. Dürzi azçılıqları yäşägän töbäktä artqan iq’tisadi problemalar Süriyä lirasınıñ qurqınıç däräcädä qıymmäten yuğaltuı belän bergä azıq-tölek qurqınıçsızlığına da xätta yanıy alırlıq däräcägä citkäç xalıq uramnarğa çıqtı häm oyışqan räweştä uram cıyınnarın ütkärä başladı. Asqormalar häm ösqormalar zur külämdä zıyan kürep, yañartıla alınmağanda ênergiya häm azıq-tölek belän täêmin itü qurqınıçsızlığı da buldırıla alınmıy.

Êşläwçe êkosistemanıñ inde bulmawın äytergä bula. Rejimğa bäyle xärbi êlementlarnıñ zur külämdä narkotiklar citeşterüe häm kontrabanda belän şöğıllänüe, Livanda da däwam (дәвам) itüçe iq’tisadi awırlıqlar, Rusiyä duçar bulğan Ukraina tupiğı Süriyä rejimın tağın da qatlawlandıra. Rejim isä mondıy ber tigezlämädä, İdlibne nişan itep alıp, xärbi bäreleşlär belän kön tärtiben üzgärtergä häm äle haman qurqınıç bar digän töşençä belän üz barlığın häm yäşängännärne legal’läşterergä tırışa.

Bu cähättän rejimğa bäyle köçlärneñ häm Rusiyä hawa köçläreneñ İdlibne bombalıy başlawın kürdek, oppoziśiyäçel (оппозициячел) köçlär isä orınış liniyälärendä qarşı höcümnär yasap cawap birergä tırıştı. Bigräk tä Cäbäli Zaviya töbägendä köçle bäreleşlär häm ike yaqlı höcümnär yäşände. Annan soñ isä Däir Äz-Zorda aşirätlärneñ baş kütärüe başlandı. Däir Äz-Zor – citdi külämdä ênergiya çığanaqlarına iyä şähär. Töbäk Süriyä inqıylabı belän bergä oppoziśiyäneñ kontrolenä küçä, annan soñ ozaq waqıt buyı “DEAŞ”nıñ yawı astında qalğan ide. Şähär iñ soñınnan Amerika Quşma Ştatlarınıñ hawa häm ciröste yärdäme belän “PKK”nıñ Süriyä däwamı “YPG” häm aña quşılğan qayber ğaräp êlementları tarafınnan basıp alınğan ide.

Däir Äz-Zor xäzerge waqıtta “PKK/YPG” kontrolendä “SDG” häm aña bäyle üzidaräle räweştä (рәвештә) xäräkät itüçe Xärbi mäcles tarafınnan kontrol itelgändä “PKK”nıñ töbäktä tözergä tırışqan terror däwlätçelegeneñ çikläre êçendä dä qala ide. Sośiologik (Социологик) küzlektän çığıp qaralğan çaqta aşirätlärneñ kontrolendä qırıs keşe tipologiyäsenä iyä ğaräp-sönni töbäk turında süz bara. Akaydat häm Bekkara belän bergä Abid, Kulayin, Şammar, Zubeyd, Duleym, Cabur, Tayy, Äbu Saraya häm Äl Rifai aşirätläre şähärdä yäşi. Dimäşqkä 450 çaqrım yıraqlıqta urnaşqan şähär Törkiyägä isä yaqınça 200 çaqrım yıraqlıqta.

Moñarçı da küp tapqır töbäk xalqınıñ “PKK”ğa qarşı mobilizaśiyälängän törle uram cıyınnarı bulğan ide, läkin berençe tapqır bu xätle zur külämle fetnä başlandı. Töbäktäge aşirätlärneñ wäkile bularaq Xärbi mäclesneñ başında torğan Äbu Havläneñ “PKK/YPG”lelär tarafınnan söyläşügä çaqırılıp qulğa alınuı belän tağın da zurraq bäreleşlär barlıqqa kilde.

Ğaräp aşirätlärenä bäyle qorallı köçlär mobilizaśiyälänep bik küp awıldan häm qasabadan “PKK/YPG” êlementların çığara aldılar. “PKK” xakimlegendä yäşärgä telämäwçe töbäk xalqı da bu fetnäne ğomumi bularaq yaqlap çıqtı.

Yäşängän bäreleşlärdä ike yaqtan da küp sanda yuğaltu bulsa, Törkiyäneñ yoğıntısı astındağı töbäklärdä yäşäwçe bäyläneşle aşirät äğ’zaläre dä barışnı yaqlap, “PKK/YPG”gä qarşı höcümnär başlattı. AQŞnıñ isä çağıştırmaça tawışsız qaluın, ber yaqnı totudan kübräk aradaşçılıq rolen üz östenä alırğa tırışuın äytergä bula. “PKK/YPG”neñ qarşı xärbi adımnarı häm AQŞnıñ aradaşçılıq role belän waqıyğalarnıñ tınıçlana başlanuı kürenä. Axır çiktä “PKK/YPG”gä bäyle êlementlarnıñ xäzerge waqıtta aşirät köçlären bastıruın äytergä bula, läkin alıp barılğan söyläşülärdä “PKK/YPG”neñ Däir Äz-Zor kebek töbäklärdä aşirät strukturalarına tağın da kübräk üzidaräçelek birelüenä qağılışlı taşlamalar yasawı kürenä. Ayıruça şunı bilgeläp uzarğa kiräk: yäşängän soñğı fetnä “PKK/YPG”neñ Amerika Quşma Ştatları kürsätkän böten yärdämgä qaramastan “PKK/YPG”neñ töbäktä däwam (дәвам) itelerlek sistema tözi almawnı, monıñ da aldındağı iñ zur kirtäneñ demografiya buluın tağın ber qat bilgele itte.

Näticä bularaq Süriyädäge yalğan yaz kinät cimerelgän bäreleşlärneñ häm ictimağıy waqıyğalarnıñ yañadan başlawın kürdek. İldäge êtnik häm mäzhäbi qorılışlarnı da üz êçenä alaçaq, demografik häm sośiologik (социологик) xaqıyqätlärgä turı kilgän säyäsi sistema häm tärtip tözelmiçä torıp, Süriyädä tınıçlıqnıñ häm totrıqlılıqnıñ urnaşuı bik mömkin kebek kürenmi. Qızğanıç, ilneñ kiläçägenä qağılışlı bularaq xäzerge waqıtta optimistik farazlaw bik mömkin tügel.

Can ACUN

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň tışqı säyäsät tikşerenüçese