Törkiyä belän Ğıyraq mönäsäbätlärendä yaña çor

Törkiyä tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidan 22nçe-24nçe avgust könnärenda Ğıyraqqa ähämiyätle säfär yasadı.

Ğıyraq – regionda terrorçılıqqa qarşı köräş, ênergetika geosäyäsäte, iq’tisadi mönäsäbätlär, êçke totrıqlılıq häm köndäşlek nisbätennän Türkiyä öçen iñ strategik illärdän berse. Şul säbäple ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ säfärennän alda Fidannıñ anda baruı şaqtıy ähämiyätle.

İke il arasındağı awır mäs’älälär çişeleştän älegä bik yıraq häm ilbaşı Ärdoğan barsa da, bu problemalarnıñ betüe öçen waqıt kiräk. Bu wäzğıyät’kä täêsir itüçe säbäplär şaqtıy. Şulay da Ğıyraq êçendäge dinamikalar xälitkeç rol’ başqara. Sudani xökümäteneñ zäğıyf’ strukturası, iq’tisadnıñ köçsezlege, Bağdad belän Ärbil arasındağı qarşılıqlar, PKK terrorçı oyışmasınıñ Ğıyraqnıñ tön’yağındağı êşçänlege häm İran şikelle tışqı aktyerlarnıñ cimergeç yoğıntısı… Bolar - Törkiyä belän Ğıyraq mönäsäbätlären artqa söyräwçe säbäplärneñ qayberläre.

Klimat üzgärü belän bäyle êkologiyä problemalarınıñ Ğıyraqqa torğan sayın cimergeç täêsir yasawı açıq. Bu noqtada su mäs’äläse Törkiyä belän Ğıyraq arasında çişeleş kötüçe iñ kritik aspektlardan berse.

Fidannıñ säfärendä iminlek häm ênergetika mäs’äläläre alğı planğa çıqsa da, Türkiyä öçen dä, ministr öçen dä östenlekle strategik temalarnıñ berse – sönnilär arasında ireşelgän kileşüne saqlaw. Alarnıñ nindi dä bulsa säyäsi bäreleşe Törkiyäneñ Ğıyraqtağı maqsatları öçen yanaw tudırırğa mömkin. Bu Törkiyäneñ Ğıyraqqa mäzhäbi küzlek aşa qarawı turında söylämi. Kiresençä, sönnilärneñ tatulaşuı Ğıyraqtağı başqa böten säyäsi häm xärbi prośesslarğa yoğıntı yasaw mömkinlegenä iyä buluı öçen strategik qoral bularaq kürelä.

Ğıyraqta yaqınlaşıp kilüçe saylawlar (2023nçe yılnıñ dekabre) küz uñında totılğanda, Türkiyäneñ östenlekläre tağın da ähämiyätle xäl ala. Bu mäs’älälär Xaqan Fidannıñ Ğıyraqtağı söyläşülär trafigına qarasañ, tağın da ciñel añlaşıla. Ul älege ildä yäşäwçe törekmännär belän oçraşu aldınnan Ğıyraq tışqı êşlär ministrı Fuad Xösäyen, Äl Sudani häm ilbaşı Abdul Latıyf Räşit, monnan tış, “Fätix” ittifağı liderı Hadi äl-Ämiri häm Ğıyraq suverenlıq ittifağı başlığı Xamis al-Xanjar belän küreşep söyläşte.

 Törkiyäneñ strategik östenlekläre Ğıyraqtağı êtno-mäzhäbi säyäsi balansnıñ saqlanuı belän çiklänmi. Tön’yaqta, bigräk tä Kördestan demokratik partiyäse häm Kördestan patriotlar berlege arasındağı mönäsäbätlär, terrorçı oyışma PKKnıñ Ğıyraqta artqan êşçänlekläreneñ kontrol’astına alınuı häm zäğıyf’länderelüe, PKKnıñ häm şiğıy suğışçan frakśiyälärneñ Türkiyägä qarşı berläşüen häm şiğıy suğışçılarğa İran yoğıntısın çikläw, Ğıyraq belän Türkiyä arasında strategik xezmättäşlekne nığıtu – Fidannıñ säfärendäge töp maqsatlar.

Bu prośessta iñ iğ’tibar cälep itüçe täräqqıyät’ – terrorçı oyışma "PKK"ğa qarşı köräş. Törkiyä terrorçılar belän köräş strategiyäsendäge üzgäreşlär arqasında oyışmanı il êçendä täêsirsez xälgä kiterü, Ğıyraqta köçen kimetü häm Süriyädä kontrol’ astına aluğa ireşte.

Törkiyäneñ Ğıyraqnıñ tön’yağında strategik cirleklärdä xärbi barlığınıñ artuı häm anda mäydan kontrole, PKKğa qarşı daimi räweştä operaśiyälär häm Änkara belän Ärbil arasındağı yaqın xezmättäşlek biredä PKKnı köçsezländerde, tik täêsirsez xälgä kitermäde.

Moña cawap itep "PKK", "DEAŞ"qa qarşı köräşü sıltawı belän, qabat Sincar töbägendä urnaştı. Maxmurnı üzenä yaña keşelär yallaw häm öyrätü lagerına äwerelderde, Söläymaniyädäge mäxällälärne kontrol’dä tota başladı häm şiğıy suğışçılar belän xezmättäşlek tözep Törkiyägä qarşı yänäse balanslaw säyäsäte alıp bardı. Tağın da ähämiyätlese - "PKK"nıñ Süriyädäge däwamçısı "YPG"ne Ğıyraqnıñ tön’yağında legal’läşteregä, "PKK"nı Ğıyraq säyäsätenä kertep köçäytergä mataştı.

Törkiyäneñ xäzerge strategiyäse "PKK"nıñ üzgärüçän strategik häm taktik poziśiyäne qarşılıq kürsätü, anı Ğıyraqta täêsirsez xälgä kiterü häm Kandilgä çigenüen täêmin itü. Şuña kürä, Törkiyä Ğıyraq xökümäteneñ "PKK"nı terrorçı oyışma dip tanuın teli häm Fidan säfäre waqıtında äytkän şikelle, "PKK"nıñ artqan köçen Ğıyraqnıñ cir bötenlege häm suverenlığına yanaw bularaq kürä.

Bu maqsat tormışqa aşsa, Ğıyraq üz cirlärendä östenlekle köç bulaçaq häm Törkiyäneñ andağı xärbi barlığı kimeteläçäk. Şul uq waqıtta, "PKK"nıñ terrorçı oyışma bularaq tanıluı tön’yaq Ğıyraqnıñ säyäsäten anıñ yoğıntısınnan qotqaraçaq häm kördlär arasında artqan bäreleşne äzäytäçäk.

Bu xälne tön’yaq Ğıyraq çınbarlığında tormışqa aşıru xäzergä awır sıman kürensä dä, Törkiyäneñ çaraları regiondağı aktyerlarnıñ üze belän xezmättäşlek itüen strategik ixtiyacğa äwerelderä. Ministr Xaqan Fidannıñ Ärbildäge diplomatik cıyılışları monı dälilli. Törkiyä belän "KDP" arasındağı xezmättäşlek "PKK"nı "KDP"ğa qarşı tağın da agressivlaştıra. "KYB"nıñ isä "PKK" belän mönäsäbätlären däwam itüe Söläymaniyädän Törkiyägä oçışlarnıñ qabat başlawın totqarlıy.

İke däwlät öçen başqa kritik iq’tisadi mäs’älä – ênergetika. 2023nçe yılnıñ fevralennän birle Ğıyraqtan Törkiyägä neft’ ağımı tuqtatıldı. Änkara moña säbäp itep fevral’dä bulğan cir teträwlärne kürsätte. Bu nigezle kürensä dä, Bağdad xökümäte belän Ärbil idaräse arasında däwam itüçe añlaşılmawçılıq, Ğıyraqnıñ Xalıqara arbitraj mäxkämäsendä Türkiyägä qarata däğ’wa açuı häm kompensaśiyä tülärgä xökem itelüeneñ Törkiyägä dä problema kiterep çığaruın äytmiçä qalıp bulmıy. Fevral’ ayınnan birle neft’ütkärgeçlärneñ buş toruı Ğıyraqqa milliardlarça dollar zıyan sala. Törkiyä belän problema çişelmäsä, bu kritik näticälärgä kiterä ala.  

Fidannıñ Ğıyraqqa baruı uñay tendenśiyägä säbäpçe bulsa, Ärdoğannıñ säfäre öçen nıqlı nigez salınaçaq häm ike il mönäsäbätläre öçen strategik xezmättäşlekkä yul açaçaq. Ğıyraqnıñ bu täêsirne köçäytüdä rol’ uynawı isä Türkiyäneñ regiondağı yoğıntısına yaña sulış örergä mömkin.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor