Türkiyä (Төркия)-Farsı qultığı illäre mönäsäbätlärendä yaña çor

2020 yılnıñ azaqlarında Yaqın Könçığışta başlanğan normal’läşü barışın yaña regionlaştıru ixtıyacınıñ zarurlığı itep kürep bula. Ğaräp ğıys’yanları häm inqıylaplarınnan soñ töbäktäge barlıq ğaräp däwlätläre köç yuğaltqannan häm qayber däwlätlärdäge säyäsi sistema cimerelgännän soñ könbatışlı däwlätlär şunduq qatışıp, yaña regional’ sistema qorırğa tırıştı. AQŞ citäkçelegendä bilgele krizislarğa qatıştılar, regional’ däwlätlär arasındağı mönäsäbätlär qabat bilgelände häm näticädä “globus ittifaqı” dip atalğan, AQŞ ximayasında, üzägendä İzrail däwläte bulğan, barlıq ğaräp däwlätläreneñ iradäse beterelgän yaña regional’ tärtip öçen berençe adımnar yasaldı.

Bu yaña sistemada Türkiyä (Төркия) Yaqın Könçığışta berüze qaldı, töbäk säyäsätennän anı çitläşterergä tırıştılar. İronik räweştä berlektäş bularaq kürelgän Farsı qultığı däwlätläreneñ dä iradäläre beterelep, üz başlarına bäysez säyäsät alıp barularına röxsät birelmäde. AQŞta Baydennıñ xakimiyätkä kilüe, marginal’ häm yanawçı süzlärennän soñ barlıq töbäk illäre tışqı säyäsätlären qabat konfiguraŝiyalädelär (кoнфигурaцияләдeләр).

Başta Farsı qultığı däwlätläre arasında, annarı Farsı qultığı häm ğaräp däwlätläre belän qalğan töbäk däwlätläre arasında, soñğı itep ikençese belän probleması bulğan regional’ köçlär arasındağı mönäsäbätlärneñ cayğa salınu barışı başlandı. Başta ike yaqlı mönäsäbätlärdä kiyırenkelek küzätelgän ölkälär çığarıldı, annarı yaña xezmättäşlek platformaları qorıldı.

Törkiyä (Төркия) ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ 17-19 iyul’ könnärendä öç Farsı qultığı däwlätenä yasağan säfäre dä bu bäyläneştä çınğa aştı häm ike yaqlı mönäsäbätlärgä, regional’ säyäsätkä, şulay uq global’ ülçämdä täêsirläre buldı häm bulaçaq.

Törkiyä (Төркия) ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ Farsı qultığına säfäreneñ taraflarnıñ ike yaqlı mönäsäbätlärenä citdi uñay täêsireneñ bulaçağı qotılğısız. Taraflar arasında säwdä külämeneñ artuı häm säwdäneñ törlänüe bik möhim. Türkiyä (Төркия) belän Farsı qultığı däwlätläre arasındağı mönäsäbätlär ike yaqlı säwdä yanında yaña ülçäm qazandı. Farsı qultığınıñ iqtisadi aktyorları Türkiyägä investiŝiyalären ( инвeстицияләрeн) arttırdı. Türkiyäneñ iqtisadi aktyerları Farsı qultığında yaña mönäsäbätlär qordı. Mäsälän, Türkiyäneñ bar dön’yağa tanılğan dron citeşterüçe şirkäte “Baykar” belän bäyläneşle “Suudi” oyışması arasında Türkiyä (Төркия) tarixınıñ iñ zur saqlanu sänägäte kileşüenä qul quyıldı. Türkiyä belän Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre arasında yaqınça 51 milliard dollarlık finans häm iqtisadi kileşülär imzalandı.

Şul räweşle (рәвeшлe), Türkiyä (Төркия) iqtisadınıñ tağın da üsüenä öleş kertäçäk êksport bazarları barlıqqa kiläçäk häm Farsı qultığı däwlätläre ayıruça saqlanu sänägäte tovarları mäs’äläsendä könbatışlı däwlätlärgä bulğan bäylelekne azayta alaçaq.

Ärdoğan säfäreneñ regional’ yoğıntıları da bulaçaq. Çönki bu säfär töbäk däwlätläre arasındağı mönäsäbätlärne totrıqlı nigezgä urnaştırıp, mönäsäbätlärneñ 3 yıllıq cayğa salınu barışın uzıp, regional’ tärtipneñ qorıluına qarağan kötkännärne arttıraçaq. Bu mäs’älädä berniçä möhim xosus iğtibarnı cälep itä.

İñ êlek töbäk däwlätläre global’ aktyerlarnıñ ber yaqlı häm qatışuçı säyäsätlärennän qanäğat’ tügel. Töbäk däwlätläre global’ uyınçılarğa ışanmıy çönki xaqlı bularaq global’ marketinglar yäisä bäreleşlär teması häm qorbanı bula alaçaqların uylıylar. AQŞ häm qalğan könbatışlı däwlätlär belän könbatış-tışqı global’ aktyerlar arasındağı kiyerenkelekneñ ber yağı bulırğa telämäwçe Türkiyä (Төркия) belän Farsı qultığı däwlätläre aralarındağı kiyerenkelekne beterep, xezmättäşlek ölkäläreneñ üsterelüenä östenlek birä. Bu säfär yärdämendä Farsı qultığı däwlätläre saqlanu sänägäte tovarları mäs’äläsendä qıyınlıqlar tudıruçı häm şartlarğa bäyle satu êşlären başqaruçı könbatış däwlätläre urınına Türkiyä kebek illärgä yünälä.

İkençe itep regional’ problemalarnı barı tik regional’ aktyerlar belän xezmättäşlek başqarıp çişep bulaçağın belälär. Global’ aktyerlarğa Süriyä häm Liviya krizisları kebek regional’ problemalarnı çişü tağın da qıyın. Aralarındağı kiyerenkelekne kimetkän Türkiyä belän Farsı qultığı däwlätläre Yämän, Liviya häm Süriyä belän ber rättän regional’ krizis mäs’älälärendä xezmättäşlek başqara ala. Kimendä töbäktäge qırıslıqnı beterü öçen bergä êş başqaru ixtimalları tağın da yuğarı.

Öçençe itep Türkiyä belän Farsı qultığı däwlätläre arasındağı mönäsäbätlärneñ üsüe Könçığış Urta diñgezdäge tigezleklärgä dä tirännäñ täêsir itäçäk. Türkiyäneñ küptän tügel töbäktä berüze qaluınnan faydalanğan Greŝiya Misır häm İzrail belän genä tügel, ä Farsı qultığı däwlätläre belän dä xezmättäşlekne üsterep, Türkiyäne Könçığış Urta diñgezdä yalğız qaldırırğa teläde. Türkiyä berüze alıp barğan qarşı toru säyäsäte Türkiyägä qarşı waqıyğalar üseşen buldırmıy qaldı. Fäqat’ Türkiyäneñ Yaqın Könçığıştağı mönäsäbätlärne cayğa salu barışı belän Könçığış Urta diñgezdä Greŝiyadä Türkiyägä qarşı üskän ittifaq ta üzlegennän tarqaldı. Soğud Ğaräbstanı häm Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre kebek Farsı qultığı däwlätläre monnan soñ Greŝiya belän mönäsäbätlärendä Türkiyäne iğtibarğa alıp êş başqaraçaq.

Soñğı itep Ärdoğannıñ Farsı qultığına säfäreneñ global’ täêsirläre dä bulaçağın äytergä kiräk. Küptän tügel NATOnıñ Vil’nyustağı sammitında Türkiyä belän Könbatış däwlätläre arasında yaña bit açqan Türkiyä liderı bu säfäre belän dä Farsı qultığı däwlätläre belän dä yaña bit açtı. Ber ayağı Könbatışta, ikençe ayağı Könçığışta bulğan Türkiyäneñ ber yaqtağı ähämiyäteneñ artuı ikençe yaqtağı ähämiyäten dä arttıra. Könbatışta iğtibarğa alınuçı Türkiyäneñ Könçığıştağı ähämiyäte tağın da kübräk. Oxşaş räweştä Yaqın Könçığışta xörmät kürüçe Türkiyägä Könbatışta da xörmät kürsäteläçäk. Qısqası Türkiyä Yaqın Könçığışta yasağan tarixi adımnar Könbatışqa da çağılaçaq.

AQŞnıñ qatışuçı häm ber yaqlı säyäsätennän tınıçsız bulğan töbäk däwlätläre AQŞnıñ töbäktän beraz çigenüe häm töbäk belän qızıqsınuı azayğannan soñ ber yaqtan töbäktä täêsirle bulırğa tırışuçı qalğan global’ aktyerlar belän mönäsäbätlären üsterergä tırışa, ikençe yaqtan Farsı qultığı däwlätläre dä töbäktäge Türkiyä kebek yaxşı uyınçılar belän mönäsäbätlärenä ayırmalı ähämiyät birä. Şulay itep global’ aktyerlar çağıştırmaça täêsir yuğaltqan regionlaştıru barışında Türkiyä belän Farsı qultığı däwlätläre dä aralarındağı mönäsäbätlärne üsterep, global’ aktyerlarğa bulğan bäyleleklären kimetergä tırışalar.

Avtor - Säyäsi, iq’tisadi häm soŝial’ (социаль) tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaş