Tarixçı-professor Xӓlil İnalcıq

  Bügenge yazmabıznı  “Tatar-İnform” mӓğ’lümat  agentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese, jurnalist Ruşaniyӓ Altay xӓbӓrlӓrenӓ hӓm internet çeltӓre mӓğ’lümatlarenä nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Üzeneñ ӓsӓrlӓrendӓ  Ğosmanlı dӓwerendӓge tarixnı yaqtırtırğa tırışqan, ӓytik, bu çornıñ sӓyӓsӓten, iq’tisadın, mӓdӓniyӓten çağıldıruda zur öleş kertkӓn ğıylem iyӓse, nurı sünmӓs şӓxes ul – Xӓlil İnalcıq.

  Ӓtise - qırım möhacirlӓrennӓn Sӓyet Ğosman Nuri bӓyneñ, ӓnise – Ӓyşӓ Bӓxriyӓ xanımnıñ ulları  Xӓlil İnalcıq - 1916nçı yılnıñ 7nçe sentyabrendӓ Törkiyӓneñ İstanbul şӓhӓrendӓ dönyağa kilӓ. Ӓtiseneñ êşe buyınça 1924nçe yılda İnalcıq ğailӓse Änkara şӓhӓrenӓ küçenӓ. Başlanğıç hӓm urta mӓktӓplӓrne Änkara hӓm Sivas şӓhӓlӓrendӓ uqığan Xӓlil / yuğarı sıynıf belemen Balıkäsir şӓhӓrendӓge Näcati Bӓy möğallimlek mӓktӓbendӓ tӓmamlıy. Ӓ inde universitet belemen Änkara universitetınıñ Tel, tarix hӓm geografiyӓ bülegendӓ uqıp belem ala.

  Döres, professor Xӓlil İnalcıqnı dönyada “Ğosmanlı tarixçılarınıñ patşası”  bularaq belӓlӓr. Çönki Xӓlil İnalcıq kitaplarında Ğosmanlı dӓwlӓte arxivınnan barlıq dokumentlar hӓm tarixi mӓğ’lümatlar urın alğan.

Törkiyӓdӓ genӓ tügel, dönyanıñ başqa bik küp ilendӓge universitetlarda Ğosmanlı  tarixın Xӓlil İnalcıq dӓresleklӓrennӓn öyrӓnӓlӓr.

  Törkiyӓneñ tanılğan tarix professorı, millӓte buyınça qırım tatarı Xӓlil İnalcıq, bilgele bulğança, Ğosmanlı imperatorlığı tarixı, sӓyӓsӓte, iq’tisadına qağılışlı qolaçlı êzlӓnülӓr alıp barğan hӓm bik küp fӓnni xezmӓtlӓr yazğan. Ul – Ğosmanlı imperatorlığınıñ Qırım hӓm Qazan xanlıqları belӓn mönӓsӓbӓtlӓren tirӓnten öyrӓngӓn berdӓnber ğalim. Xӓlim İnalcıq / üzeneñ xezmӓt êşçӓnlegendӓ dönyanıñ törle poçmaqlarında belem birӓ. Änkaradan tış, Garvard, Kolumbiya, Pensil’vaniya, Priston universitetlarında uqıta. Çikago universitetında 15 yıl êşli. Dön’yanıñ bik küp illӓrendӓ konferenŝiyӓlӓrdӓ qatnaşıp, çığışlar yasıy. Şuña da Kambridj Xalıqara biografiya üzӓge / Xӓlil İnalcıqnı gumanitar fӓnnӓr buyınça dönyanıñ  iñ tanılğan 2000 ğalime arasına kertӓ. Xӓlil İnalcıq Törkiyӓneñ berençe xosusıy yuğarı uqu yortı – Bil’kent universitetında magistr hӓm doktorantlar öçen maxsus tarix kafedrasın da aça.

   Tarixnı yaratuçı, barlawçı, ütkӓn waqıyğalarnı xӓterendӓ saqlawçı Xӓlil İnalcıqnıñ tarix belӓn qızıqsınuına / tanılğan tatar-törek ğalime, millӓttӓşebez Sadri Maqsudi Arsal sӓbӓpçe bulğan. Änkarada yӓşӓgӓn çaqta İnalcıq ğailӓse / Sadri Maqsudi belӓn kürşe bulıp yӓşilӓr. Balaçaqtan uq tırış, zirӓk, maqsatçan malaynıñ tarix belӓn çın küñeldӓn qızıqsınuın kürgӓn Sadri Maqsudi, bilgele bulğança, 1935nçe yılda yaña açılğan Änkara universitetı Tel hӓm tarix, geografiyӓ fakul’tetına uqırğa kerüenӓ yӓrdӓm itӓ. Universitetta ul millӓttӓşebez Ӓxmӓt Timer belӓn bergӓ uqıy. Bu yuğarı uqu yortın tӓmamlağan Xӓlil İnalcıq / Sadri Maqsudinıñ kiñӓşe belӓn şul uq uqu yortında zamança tarix kafedrasında aspiranturada uquın dӓwam itӓrgӓ qarar birӓ. Ğıyl’mi yünӓleş temesın saylağanda da Sadri Maqsudınıñ kiñӓşlӓrenӓ qolaq sala. Bolarnıñ barısı turında da ğalim üzeneñ istӓleklӓrendӓ añlata.

   Mӓşhür İslam ênŝiklopediyӓsenӓ qırıqtan artıq mӓqalӓ yazğan professor Xӓlil İnalcıq / altmışlap kitap ta çığarğan. Alarnıñ qayberäwlӓre ğarӓp, polyak, rus, bolğar, grek, qıtay tellӓrenӓ tӓrcemӓ itelgӓn. Törkiyӓdӓ hӓm dönyadağı 23 universitetnıñ şӓrӓfle doktorı isemenӓ iyӓ bulğan tarix fӓnnӓre professorı, kürenekle ğıylem iyӓse Xӓlil İnalcıq / 2016nçı yınıñ  25nçe iyülendӓ 100 yӓşendӓ wafat bula.

   Xӓlil İnalcıqnıñ wafatınnan soñ basılıp çıqqan kitabı / “Qırım xanlığı tarixı buyınça tikşerenülӓr (1441-1700nçe yıllar)” dip atala. Ğalimneñ bu kitabında Qırım xanlığınıñ Qazan xanlığı belӓn mönӓsӓbӓtlӓrenӓ şaqtıy urın birelgӓn. Bilgele bulğança, Xӓlil İnalcıqnıñ bu ӓsӓre – anıñ ozaq yıllarğa suzılğan tikşerenülӓreneñ ber nӓticӓse bulıp tora. Ul anı ülemenӓ berniçӓ ay qala tögӓllӓgӓn, lӓkin nӓşriyatqa birergӓ ölgerӓ almağan. Ӓlege kitap Törkiyӓ Ӗş Bankı Mӓdӓniyat nӓşriyatında basılğan.

  Ğalimneñ bu 680 bitlek kitabında / Qırım xanlığınıñ barlıqqa kilü êtapları, Altın Urda dӓwlӓtendӓge urını hӓm sӓyӓsi role, Ğosmanlı imperatorlığı qaramağına kerü barışları yaqtırtılğan.

  Ber ğasırğa yaqın ğomer yӓşӓgӓn, tarixta üzeneñ tarixi balqışı, xezmӓt êşçӓnlege belӓn yaqtı êz qaldırğan kürenekle ğalim, tarixçı-professor Xӓlil İnalcıq hӓm dӓ anıñ izge êşlӓre mӓñge onıtılmas.

Çığanaqlar:

1) https://tatar-inform.tatar>news>g...

Ruşaniyӓ Altay:”Ğosmanlı imperiyӓseneñ Qazan belӓn mönӓsӓbӓtlӓren öyrӓngӓn ğalimne İstanbulda iskӓ aldılar”.26.07.2016

2)https://tatar-inform.tatar>news>t-r...

Ruşaniyӓ Altay:”Törkiyӓdӓ “Qırım xanlığı tarixı buyınça tikşerenülӓr (1441-1700)” kitabı basılıp çıqtı”. 12.11.2017

3)https://tr.m.wikipedia.org>wiki

Halil İnalcık-Vikipedi.

4)https://www.azatlıq.org>...

Şӓnӓr Qaratay:”Qırımtatar tarixçısı Xӓlil İnalcıqqa 100 yӓş’ tula”.11.09.2015

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mäyvacı

Törek-tatar xalqınıñ kiyımnӓre hӓm milli qıyafӓtlӓre turında qısqaça küzӓtü | TRT Tatarça

 

Törek prozasında tatar qızlarınıñ milli ideal bularaq çağılışı | TRT Tatarça