Cir teträw diplomatiyäse
Könüzäk mäs'älälär - 28/2023
Türkiyädä bulğan cir teträw afätennän soñ ber ay uzdı. Anı, älbättä, säyäsi, iq’tisadi, sośial’, psixologik häm akademik küzlektän çığıp analizlarğa kiräk. Xäzerdän ük kiñ külämle näticägä ireşü öçen irtäräk. Tik anıñ diplomatiyägä yasağan yoğıntısı bik ähämiyätle.
Törek xökümäteneñ yärdäm çaqıruına cawap bularaq uñay reakśiyälär dön’yanıñ här qıytğasınnan häm poçmağınnan diyärlek kilä başladı. Bügengä qadär 100gä yaqın däwlät Türkiyä kiçergän hälakätkä yärdäm belän cawap birde häm törle däräcädä bulışlıqların däwam itäçäklären belderde. Azärbaycan, Vengriyä, Greśiyä häm İzrail şikelle qayber däwlätlär köçle êzläw-qotqaru törkemnären cibärde. Şulay uq, Azärbaycan, Katar häm Rusiyä şikelle qayber illär isän qaluçılarğa bulışu öçen yärdäm täêmin itte. AQŞ häm küp kenä Awrupa däwlätläre êzläw-qotqaru törkemnäre dä cibärde, finans yaqtan yärdäm itärgä dä süz birde.
Aqçalata yärdäm kürsätä almawçı küpçelek Afrika ile isä Türkiyäneñ qayğısın urtaqlaştı. Anda yäşäwçelär global’ masştabta totrıqlı gumanitar yärdämnärgä yumart Türkiyä öçen doğada buldı. Bik küp däwlätlärdäge ictimağıy oyışmalar yärdäm kampaniyäläre oyıştıra başladı.
Kötelgänçä, berençe häm iñ täêsirle reakśiyälär Azärbaycannan kilde. Anda xökümät häm xalıq Türkiyägä törle yärdämnär cibärü öçen mobilizaśiyälände. Şunnan soñ Üzbäkstan häm başqa törki däwlätlärdän, Türkiyä belän yaqınnan xezmättäşlek itüçe Paqıstan häm Katar şikelle möselman illärennän yärdäm xäbärläre kilä başladı. Afätkä tarğan cirleklärgä berençelärdän bulıp ictimağıy yärdäm häm qotqaru törkemnäre cibärüçelärneñ berse - Ğıyraq körd töbäk xakimiyäte ide. Başqa möselman illärneñ xökümätläre häm xalıqları da Türkiyägä sizelerlek yärdäm itte.
Könbatış däwlätlärdän dä ähämiyätle teräk kilde. Kübese aqçalata yärdäm häm qotqaru törkemnäre cibärde. Awrupa däwlätläre arasında iñ täêsirlese Vengriyä ide. Türkiyä belän yaqın mönäsäbättäge älege ilneñ qotqaru törkemnäre zur uñışqa ireşte.
Regiondağı barlıq däwlätlär diyärlek törek xalqınıñ qayğısın urtaqlaşuçı häm yärdäm süze birüçe yullamalar yasadı. Katar, Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre, Soğud Ğaräbstanı häm Kuveyt şikelle Farsı qultığı illäre ähämiyätle külämdä yärdäm itte. Katar ämire şäyex Tamim bin Xamad Äl Sani Türkiyägä kilep ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan belän oçraştı. Ul qurqınıç afättän soñ Türkiyägä kilgän berençe lider.
Soñğı waqıtlarda Türkiyä belän mönäsäbätläre caylaşu prośessında bulğan İzrail däwläte yärdäm çaqıruına berençelärdän bulıp cawap birgän illärdän ide. Azärbaycannan soñ ul iñ zur qotqaru törkeme cibärde häm, kiräk bulsa, östämä yärdäm täêmin itäçägen belderde.
Oxşaş räweştä Misırnıñ reakśiyäse dä iğ’tibarğa layıq. Katarnıñ başqalası Doxada Bötendön’ya Kuboğında berençe oçraşuların uzdırğan ike lider ikençe tapqır oçraştı. Misır ilbaşı Sissi Ärdoğanğa şaltırattı. Türkiyäneñ Misır belän mönäsäbätlärne cayğa salu prośessı bik äkren baruı öçen bu telefon äñgämäse säyäsi yaqtan ähämiyätle.
Bigräk tä, Türkiyä belän tradiśiyä buyınça konflikt mönäsäbättä toruçı Ärmänstannıñ qotqaru törkeme cibärüe häm töreklärneñ qayğısın urtaqlaşuçı yullamalar yasawı ähämiyätle. Bu 35 yıldan soñ Türkiyä-Ärmänstan qapqasınıñ berençe tapqır açıluı ide.
Barlıq däwlätlär arasında üzgärgän mönäsäbätlärneñ iñ tañ qaldıruçı misalı - Greśiyä häm Afinanıñ reakśiyäse ide. Başta Greśiyä ilbaşı Katerina Sakellaropulu Ärdoğanğa şaltıratıp qayğı urtaqlaştı. Annarı xökümät räise Kir’yakos Miśotakis ta şunı uq êşläde. Öçençedän, Greśiyä tışqı êşlär ministrı Nikos Dendias afät töbägenä bardı häm anda wazıyfadaşı Mäwlet Çavuşoğlu belän oçraşıp, qayğı urtaqlaşuın citkerde. Ul cir teträw bulğan urınnarğa yul totqan täwge yuğarı däräcäle çit il wäkile ide.
Çınlıqta, Miśotakisnıñ telefonnan şaltıratuı ğına da ähämiyätle alğarış ide. Bilgele bulğança, Miśotakisnıñ AQŞta yasağan çığışında Türkiyägä qarşı belderülärennän soñ Ärdoğan anıñ belän başqa oçraşmayaçağın citkergän ide. Alarnıñ telefonnan söyläşüe ikeyaqlı mönäsäbätlärdä cayğa salınuğa yul aça torğan ähämiyätle waqıyğa.
Monnan tış, Greśiyä êzläw-qotqaru törkemeneñ xaräbälrne kütärü häm keşelärne çığarudağı uñışı diplomatik yaqtan açıqlana almawçı bäyläneşlärne kürsätä.
Cibärelgän yädämnär häm yullamalar bik açıq häm ähämiyätle çınbarlıqnı assızıqlıy: keşelärneñ gumanitar krizis waqıtındağı keşelekle reakśiyäse.
Däwlätlär häm xalıqlar törle säyäsi, iq’tisadi, sośial’ häm mädäni üzençäleklär säbäple problemalar, bäreleşlär häm suğışlar kiçersä dä, üz aralarındağı doşmanlıqnı ber qırıyğa quya häm, gumanitar yağın assızıqlap, ber-bersenä bulışa.
İkençe näticä bularaq, global’ yärdäm häm reakśiyälär Türkiyäneñ xalıqara gumanitar yärdäm êşçänlekläreneñ ilebezgä qarata simpatiyä häm Türkiyäneñ gumanitar diplomatiyäseneñ täêsiren niçek arttıruın kürsätte. Älbättä Türkiyä häm törek xalqı awır waqıtlarda moxtac däwlätlär häm xalıqlarğa cawap bularaq berni kötmiçä yärdäm itä. Tik waqıtı häm urını kilgändä monıñ niçek ber köçkä äwerelüen kürdek.
Murat Yäşeltäş
SETA agentlığınıñ İminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor