Artemis ğıybadätxanäse
Berwaqıt Anadoluda 26/2023
Berwaqıt Anadoluda 26/2023
“Östendä suğış arbaları öçen yul urnaşqan ğorur Babilneñ divarın häm asılmalı baqçaları häm Alpheustağı Zevs häykälen häm däw qoyaş häykälen häm şul xätle xezmät sarıf itelgän biyek piramidalarnı häm Mozolosnıñ mähabät käberen kürdem, ämma Artemisneñ bolıtlar östendä salınğan öyen kürgäç başqa böten mogcizalar yaqtılıqların yuğalttı häm: “Menä bit, Olimptan tış qoyaş hiç bu qadär iskitkeç äyberne qaramıy”, - dip äyttem”
Sidonlı Antipaderneñ süzläre bu. Dön’yanıñ cide moğcizasınnan berse bulğan Artemis ğıybadätxanäse öçen äytelgän süzläre. Sidonlı Antipader borınğı zamanda säyäxät itep kürgän urınnardağı täêsirle äsärlärne bilgelägän häm bolarnı "Dön’yanıñ cide moğcizası turında” isemle kitabında yazğan. Kürergä kiräk bulğan miğmari äsärlärne, arxitektura äsärlären añlatqan kitabında. Bu fikerne berençe märtäbä Herodot äytkän dip belderelsä dä, Herodot cide mogcizanı ni bilgelägän, ni dä yazuğa küçergän. Borınğı çornıñ şuşı tanılğan isemlegen bilgeläwdä Vizantiyalı Filonnıñ da Antipadergä öleşläre bulğan.
Barı tik ul çordağı keşelär genä tügel, xätta bügenge köndä dä keşelärne soqlandıruçı kürkäm yadqarlek bulğan Artemis ğıybadatxänäsen añlatırbız bügenge tapşıruıbızda.
Borınğı zamannıñ cide moğcizası Keops Piramidası, Babilneñ asılmalı baqçaları, Zevs häykäle, Rodos häykäle, İskändäriyä-Aleksandriya mayağı, Patşa Mausollosnıñ kabere (Halikarnas mavzoleyı) häm Äfästäge Artemis ğibadätxanäse bilgelänä. Bu äsärlär keşeneñ xıyal köçen, arxitektura häm injenerlıq yağınnan ireşkän däräcäne kürsätüçe iskitkeç qorılmalar. Bik zur häm biyek alar, barısı da kük yözenä xätle barıp ireşä, zurlıqları yanında keşe qırmısqa kebek keçkenä häm ähämiyätsez qala. Kük yözenä kütärelgän şuşı kürkäm qorılmalarnıñ maqsatı, bälki, patşalarnıñ yäki täñrelärneñ täêsiren nığıtu, keşelärneñ ğacizlegenä basım yasaw.
Borınğı dönyanıñ şuşı cide moğcizasınnan barı tik Misırdağı Keops Piramidası bügenge köngä xätle saqlanıp qalğan. Qalğannarı waqıtnıñ, tabiğıy afätlärneñ häm keşelärneñ cimerüçe yoğıntısınnan üzlären saqlıy almağan, qızğanıç.
Anadoluda dönyanıñ cide moğcizasınnan ikese urnaşqan bula borınğı çorda. Berse Patşa Mozolos isemennän salınğan Halikarnas mavzoleyı, ikençese isä cide moğcizanı bilgeläwçelärne dä xätta soqlandırğan Artemis ğıybadätxanäse. İzmirneñ Sälçuk ilçäsendä urnaşqan ğıybadätxanäneñ uzğanlığı bik borınğılarğa barıp totaşa. Ğıybadätxanäneñ berençe tabıldıqları soñğı bronza çorına qarıy. Yäğ’ni bezneñ êradan 1100 yıl êlek xezmät itkän ğıybadätxanä urnaşqan töbäk.
Borınğı çorda portları belän zur säwdä üzägenä äylänä Äfäs. Bu yulı taş häm ağaç kolonnalardan torğan zur ğibadätxanä salına iske izge mäydan urınına. Waqıt belän borınğı dönyanıñ möhim häm kürkäm qalası bula Äfäs. Şähär – Aziya häm Awrupa arasındağı iñ möhim yul çatılarınnan berse ber ük waqıtta. Lidiya patlası Croesus, berençe altın häm kömeş täñkälärne bastırğan patşa, Äfäsne alğannan soñ suğış arqasında zarar kürgän ğıybadätxanäneñ tözeleşe öçen matdi yärdäm cibärä. Aq märmärdän häm ber yözdän kübräk kolonnadan torğan yaña ğıybadätxanä êlekkesennän dürt tapqır zurraq bula! Urta diñgezneñ säyäsi häm säwdä märkäzendäge ğıybadätxanädä küp sanda häykäl dä bula, ämma iñ ähämiyätlese - altın häm fil teşennän yasalğan häm ğibadätxanäneñ töp êlementı bulğan Artemis häykäle. Äfäs Artemise – gıymmätle alihälärdän berse, bälki, iñ qıymmätlese. Çönki bäräkätne, uñdırışlılıqnı wäkillek itä.
Tanrıça figürü oldukça çarpıcıdır. Başında uzun ve gösterişli bir taç taşıyan, geyik, aslan ve arılarla bezeli uzun bir etek giyen, gövdesi yumurta şeklindeki çıkıntılarla kaplı ve kollarını ileriye uzatmış bir kadın heykelidir bu. Anadolu’daki ana tanrıça figürü Kibele’yle fiziksel açıdan olmasa da yüklenilen anlam bakımından benzerlik gösterir. O yüzden de bu kadar ön plandadır Efes Artemis’i; yakılsa da yıkılsa da, her dönemde yeniden yeniden inşa edilir Artemis tapınağı.
Antik dönemin Lidyalı gezgini ve coğrafyacısı Pausanias şöyle dile getirir Artemis’in önemini:
“Bütün kentler Efes Artemisi’ne tapar ve insanlar onu bütün tanrılardan üstün tutar. Kanaatimce bunun sebebi, geleneksel olarak onun suretine adak sunan Amazonların şöhreti, ayrıca bu mabedin son derece eski oluşudur. Buna katkıda bulunan diğer üç husus, tapınağın insanlara ait bütün binaları geride bırakan büyüklüğü, Efes kentinin önemi ve orada oturan tanrıçanın şöhretidir.”
Häm dini häm dä säwdä märkäzenä äylänä yıllar êçendä Artemis ğibadätxanäse, böten cirdän kilüçelär bula. Ber könne ğasırlardan soñ, xätta meñ yıllar buyı xäterlänäçäk ğamäl belän üleşmez buluın uylap şöhrätkä iyä bulırğa telägän aqılsız beräw ğiabädxanägä ut tertä! Äfäslelär bik nıq açılana häm üzen ülem cäzasına xökem itä, xätta anın isemen telgä aluçılarnıñ ülemgä duçar bulacağın kisätä. İseme Neron kebek tarixqa uzğan Herostratusnıñ şuna kürä dan-şöhrät belän mawığuçılarğa “Herostratik” dip äytelä dä inde.
Yanğınnan soñ Artemis ğıybadätxanäseneñ awır zıyan kürüe Äfäslelärne bik borçıy, läkin şul uq waqıtta da alihägä bulğan ışanıçlarına zıyan kilä. Tormışların, mölkätlären amänät itkän, anın saqlaw sälätenä sıyınğan alihä niçek inde üzen bu yanğınnan saqlıy almağan? Ozaq waqıt üpkälägännän soñ säbäbe tabıla.Ul tönne alihä Artemis ber täñreneñ Böyek İskändärneñ tuuına şahitlek itü öçen ğıybadätxanädän kitep torğan, şuna kürä yanğınnı totqarlıy almağan. Şunda uq ğıybadätxanä yañadan tözelä başlıy. Bu yulı êlekke zurlığınnan ber yarım tapqırğa zurraq salına ğıybadätxanä. Tarix buyı yaqınça cide märtäbä yañadan tözelä Artemis ğıybadätxanäse.
Yaña din bulğan xristianlıq dönyağa cäyelä başlıy berniçä ğasırdan soñ. Bu yaña din baştaraq reakśiya belän oçraşa Äfästä, ämma Artemis inanuı ozaq waqıt buyı çıdıy almıy häm 4nçe yözdä xristianlıq qabul itelä. Êlekke täñrelärgä häm alihälärgä urın yuq inde, Artemis ğıybadätxanäse tulısınça cimerelä.
Borınğı zamannıñ iñ möhim üzäklärennän, Rim imperatorlığınıñ Aziya vilayäteneñ başqalası bula Äfäs. 200 meñnän kübräk xalıq sanı häm miğmari baylığı belän Rim belän yarışa. Xettlar, helennär, Rimlılar häm töreklär kilep urnaşa, törle śivilizaśiyälärgä, törle ışanularğa qoçağın aça şähär.
Borınğı dönyanıñ cide moğcizasınnan berse bulğan Artemis ğibadätxanäse İskändäriyä (Aleksandriya) häm Bergamadan soñ borınğı çornıñ iñ möhim kitapxanälärennän berse bulğan Selsus kitapxanäse häm 25 meñ keşelek zur teatrı belän YUNESCO Dön’ya mirası isemlegenä kertelgän Äfäs borınğı qalası. Xristinnar İzge Johnnıñ İncilne biredä yazuına häm Mär’yäm ananın şuşı cirlärdä wafat buluına ışana. Äfäs tarixı dini häm miğmari cähättän tine bulmağan şähär.
Bügen Artemis ğıybadätxanäse bulğan urında ber genä märmär kolonna bar. Dön’yanıñ cide moğzizasınnan berse bulğan bu ğıybadätxanä suğış, talaw häm yandıru näticäsendä küp tapqır tözelgän bulsa da bügenge köngä xätle barı tik ber märmär kolonna ğına saqlanıp qalğan! Äfäskä barsağız ägär, keşeneñ telägän çaqta nilär yasıy alacağın isbatlawçı tiñsez äsärlärdän berse bulğan Artemis ğıybadätxanäsen kürä almıysız, ämma xıyal köçegezne irekle qılsağız, ul däwerneñ atmosferasın xis itä alasız, çönki Äfäs borınğı qalası yäşägännären böten mähabätlege belän sezgä täq’dim itärgä äzer.
Näslihan Däğirmäncioğlu
