Rawilä İdellär: “Xarbin-İstanbul, här kön istä ul”
Törek häm tatar xäzinäläre 21/2023
Törek häm tatar xäzinäläre 21/2023
Bügenge yazmabızda möhacir millättäşebez Rawilä İdellär häm anıñ möhacirlekkä bağışlap yazılğan “Xarbin-İstanbul, här kön istä ul” isemle kitabı turındağı qısqaça küzätüneñ däwamın täq’dim itäbez.
Yazmabıznı “Tatar-İnform” mӓğ’lümat agentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese Ruşaniyӓ Altay xӓbӓrlӓrenӓ hӓm internet çeltӓre mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
Tarix cillӓre, tarixnıñ afӓtle waqıyğaları xalqıbıznıñ şaqtıy ğına asıl ulların hӓm qızların, tuğan Watannarınnan ayırıp, çit-yat cirlӓrgӓ, illӓrgӓ iltep taşlağan, möhacirlek şulpasın êçӓrgӓ mӓcbür itkӓn. Tarixi küzlektӓn qarağanda, möhacirlek tatar xalqın da çitlӓtep ütmӓgӓn. Ӗlek-êlektӓn tuğan cirdӓn, yaqınnardan ayırılu faciğale tatar tarixına xas ber küreneş bulğan. Möğayen, şuña kürӓder dӓ ayırılu, sağınu – cırlarda, xikӓyӓlӓrdӓ, kitaplarda çağılış tapqan. Bu qatlawlı çor, qatlawlı yazmış möhacirlektӓge hӓr qalӓm iyӓseneñ yazmasınnan kürenep tora. Keçkenӓdӓn kürgӓn-kiçergӓnnӓren xӓter töpkelegenӓ salıp quya barğan Törkiyӓle millӓttӓşebez Rawilӓ İdellӓrne dӓ qulına qalӓm alırğa êtӓrgӓn bu yazmış. Ӓnӓ şulay itep, Rawilӓ İdellӓrneñ tatar ğailӓlӓreneñ möhacirlektӓge yazmışın sürӓtlӓgӓn “Xarbin-İstanbul, hӓr kön istӓ ul” digӓn kitabı dönya kürgӓn.
Bilgele bulğança, kitapta süz avtornıñ ӓti-ӓnise turında yış telgӓ alına, ğomümӓn, ӓsӓrneñ êçtӓlegendӓ Rawilӓ xanımnıñ ӓti-ӓniseneñ tormışı yaqtırtıla, disӓk yalğış bulmas. Anıñ ӓti-ӓnise tegüçelӓr bula. Ӓnise kübrӓk tuqıma ӓyberlӓr, ӓ ӓtiseneñ ayaq kiyeme hӓm irlӓr kiyeme tekkӓnlege turında añlata ul. Törkiyӓneñ İstanbul qalasında törle ofislardan ğına torğan mӓxӓllӓdӓ alarnıñ üzlӓreneñ ostaxanäläre bula.
“Möhacirlektӓge keşelӓr öçen tuğan il xӓsrӓte nӓrsӓ soñ ul?”digӓn sorawğa Rawilӓ xanım: “Belӓsezme, minem berqayçan da mӓtrüşkӓ kürgӓnem bulmadı. Ӓ bit min anıñ isen toyam hӓm mӓtrüşkӓle çӓyne sağınam, andıy çӓyne êçkӓnem bulmasa da. Çönki ӓniyım mӓtrüşkӓle çӓy êçep üskӓn. Ӓniyım xӓtirӓlӓrendӓ dӓ mӓtrüşkӓ ayırım ber urın alıp tora ide. Ӓz genӓ yötkerӓ başladıqmı, ӓnineñ süze: “Êx, mӓtrüşkӓ bulsa ide… Bezneñ öçen mӓtrüşkӓ ülӓne – faydalı ülӓn genӓ tügel, ul - tuğan il belӓn totaştıruçı kürenmӓs tılsımlı ber cep… Möhacirlek, tuğan il xӓsrӓte ӓnӓ şul buladır da inde”, - dip añlata Rawilӓ xanım Ruşaniyӓ Altay belӓn bulğan ӓñgӓmӓsendӓ.
Tormış sınawları ütelep, inde başqaça körӓşer köçeñ qalmağaç, xislӓren qӓğaz’gӓ tezӓrgӓ bulğandır tatar qızı. Yıllar qaldırğan yaralardan alınğan fӓhem qulına qalӓm alırğa mӓcbür itkӓnder, kürӓseñ. Döres, Rawilӓ xanımnıñ balaçağı qatlawlı çorğa turı kilӓ. Ӓti-ӓniseneñ tuğan il dip özgӓlӓnep yӓşӓwlӓren kürep üsӓ ul. Tormış niqadӓr genӓ awır buluına qaramastan, ӓti-ӓniseneñ hiçber waqıt zarlanğannarın işetergӓ turı kilmi aña. Rawilӓ xanımnıñ süzlӓrenӓ kürӓ, dönyanıñ iñ ışanıçlı, iñ kürkӓm xolıqlı, iñ tırış, iñ ğadel, iñ çista keşelӓr bulıp küñelendӓ qalğan ӓti-ӓnise. Balalarında da bu kürkӓm sıyfatlarnı tӓrbiyӓlӓrgӓ tırışqannar öyneñ ölkӓnnӓre.
Duslıqnıñ nindi bulırğa tiyışlegen açıq misallarda kürep üsӓ ul. Ӓytik, Xarbinda yӓşӓgӓnda dӓ tatarlar hӓm ruslar bergӓ qaynaşıp, ber-berlӓrenӓ yӓrdӓm iteşep yӓşilӓr. Şuña kürä dӓ Rawilӓ xanımnıñ añında nindider millӓt östen, nindider millӓt tübӓn digӓn ӓyber formalaşmağan. Ul çorlarda tatarlar ğına tügel, şul uq ruslar da, qıtaylar da, yapon hӓm töreklӓrneñ dӓ başqa törle buluına basım yasarğa tırışa ul üzeneñ yazğan xikӓyӓsendӓ. Xaman da şul dӓwerdӓge keşelӓrneñ berberlӓrenӓ telӓktӓş, yӓrdӓmçel, yomşaq küñelle buluları turında sağınıp isenӓ ala.
Kitapta yazılğannardan, Rawilӓ İdellӓrneñ tuğan-tumaçaları ğına tügel, ӓ bergӓ aralaşıp üskӓn keşelӓr dӓ telgӓ alına. “Bӓlki, kilӓçӓktӓ bu ӓsӓrem tatar tarixı fӓne öçen qıymmӓtle ber çığanaq ta bulır. Bӓlki dӓ, nindider yaña ğıyl’mi ӓsӓrneñ barlıqqa kilüenӓ sӓbӓp bulır. Ӓ bӓlki, minem bu ӓsӓrem nigezendӓ tatar möhacirlӓrenӓ bağışlanğan fil’m dӓ töşereler”, - dip ömetlӓnep añlata ul ӓñgӓmӓsendӓ.
Ӓye, ni genӓ bulmasın, Rawilӓ İdellӓrneñ bu kitabı bügenge yӓş’lӓrne uzğan ğasır başınıñ çeterekle könnӓre, ul çordağı awırlıqlar, keşelӓrneñ psixologiyӓse, möhacirlekneñ qıyınlıqları, çit illӓrdӓ yӓşӓwneñ problemaları, qısqası, tatarlarnıñ bik ük tatlı bulmağan yazmışı belӓn tanıştıra.
Törle illӓrdӓ, törle xalıq arasında yӓşӓp tӓ tuğan telen, ğoref-ğadӓtlӓren onıtmağan İdellӓr ğailӓsendӓ tatarça yӓşӓw – ul alarnıñ tormış rӓweşe itep qabul itelgӓn bulğan.
Öylӓrendӓ üzara aralaşu da başqa teldӓ bulmıy alarnıñ. Qaysı ğına ildӓ yӓşӓsӓlӓr dӓ, bӓyrӓmnӓrne dӓ tatarça bӓyrӓm itkӓnnӓr İdellӓr ğailӓse. Dinebezgӓ, xalqıbız ğoref-ğadӓtlӓrenӓ nıq tuğrı qalıp, üz millӓtlӓren yaratıp, tatar buluları belӓn ğorurlanıp ğomer itӓrgӓ tırışqannar alar.
Xalqıbıznıñ mӓdӓniyӓten, telen, ğoref-ğadӓtlӓren, yӓşӓw rӓweşen hӓm başqa zatlı xӓzinӓlӓren saqlap qalırğa tırışqan güzӓl xanım Rawilӓ İdellӓr inde bu fani dönyadan ayırılıp baqıylıqqa küçkӓn. Bezgӓ barı tik möhacir millӓttӓşebezgӓ: “Urınığız cӓnnӓttӓ bulsın!” dip ӓytergӓ genӓ qala.
Çığanaqlar:
1) 1)https://tatar-inform.tatar>news>m-...
Altay R.,<<Mӓtrüşkӓ kürgӓnem yuq,min anıñ isen toyam,di İstanbulda yӓşӓwçe Rawilӓ İdellӓr>>.<<Tatar-İnform>>.28.11.2016
2)http://kukmor-rt.ru>sogy-yanalyklar
<<Rawilӓ İdellӓrneñ qızıqlı kitapları sezne kötӓ!>>-<<Xezmӓt danı>> gazetası.08.08.2018
3)https://intertat.tatar>news>tatar-d-...
Altay R.,<<Tatar dön’ya külӓmenӓ çığa alamı:Ruşaniyӓ Altay matbuğat hӓm sӓyӓsӓtçelӓrgӓ analiz yasıy>>.<<İntertat>> êlektron basması.18.01.2022
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mäyvacı
