Dön'yadağı iň borınğı köymä hӓlaqӓtläre

Keşe yılğalarnı kontrol’ astına alğaç anıň köçennӓn qurıqmıy başlıy, su basulardan saqlanu hӓm isӓn qalu öçen qorbannar da çalmıy.Yılğalar qayçan nӓrsӓ êşlӓwe bilgele bulmağan köçle barlıqlar buludan tuqtap, qızıqsınu uyatuçı ğına bulıp qalalar. Adӓm balası başta ğadi genӓ sallar yasap say sularda qısqa aralarğa sӓyӓxӓt itӓ başlıy. Ağaç qabıqları hӓm kisӓklӓren işkӓk itep qullanunı uylap tapqaç tağın da tirӓn sularğa yul tota. Bu ğadi, lӓkin tӓêsirle açış sӓwdӓneň başlanğıçı itep sanalğan alıp - birü, almaşuğa nigezlӓngӓn sӓyӓxӓtlӓrne dӓ başlap cibӓrӓ. Waqıt uzu belӓn bu çiklӓngӓn sӓyӓxӓtlӓr keşelӓr öçen citӓrlek bulmıy. Keşe tora bara yılğalar betkӓn cirdӓ küzlӓre kürgӓn qadӓr suzılğan tozlı sular hӓm bu sularda nilӓr bulğanı turında uylana. Ul zur qızıqsınu belӓn diňgezlӓrgӓ kitӓrgӓ niyӓtlӓnӓ. Şul sixri tirӓn sularda yöri alırlıq, yözӓrlek  ӓyberlӓr kirӓk bula. Ul ağaç kӓwsӓlӓren uyıp xӓzerge zaman köymӓlӓreneň ata-babaları bulğan köymӓlӓr yasıy. 6 meň yıl êlek Misırda tözelgӓn dip uylanğan bu köymӓlӓr keşelek tarixındağı iň möhim borılış noqtasınıň berse bula. Annarı cil köçe tabılaçaq , berece cilkӓnnӓr qullanılaçaq hӓm bu rӓweşle keşegӓ çiksez dönya açılaçaq.

Arxeologlar ӓytüençӓ, cilkӓn berençe tapqır Misırda hӓm Mesopotamiyӓdӓ qullanılğan. Cil hӓm cilkӓnnӓr arqasında işkӓklӓr kirӓkmi başlıy, keşe telӓgӓn awırlıqtağı yökne yıraqlarğa alıp baruğa ireşӓ. Berençe diňgezçelӓr başta yaqın - tirӓse belӓn sӓwdӓ başqara, diňgezçelektӓ beraz alğa kitkӓç Anadolunıň kön’yaq yar buylarındağı dӓwlӓtlӓr hӓm soňraq könbatıştağı śivilizaśiyӓlӓr belӓn sӓwdӓ itӓ başlıylar. Urta diňgez açıq diňgezlӓrgӓ qarağanda qurqınıçsızraq bula, lӓkin bӓxetsez waqıyğalar da bulğalıy, köymӓlӓr bata. Bu batqan köymӓlӓr yӓrdӓmendӓ bez borıňğı śivilizaśiyӓlӓr hӓm ütkӓnnӓr xaqında şaqtıy nӓrsӓ öyrӓnӓbez.  

Anadolu meňlӓgӓn yıllar dӓwamında distӓlӓgӓn śivilizaśiyӓne qabul itӓ. Bu cirlӓr arxeologiya cӓnnӓte, küp urını açıq hawa muzeyı üzençӓlegenӓ iyӓ. Kön sayın fӓnni dönyanı ğacӓplӓnderӓ torğan yaňa açışlar yasala. Tawlar, taşlar, üzӓnnӓr ӓyterseňlӓ  “Min dӓ tarix , kilegez sezgӓ tağın da küp nӓrsӓ aňlatıym” dip ӓytӓlӓr kebek. Cirdӓgelӓr genӓ aňlatamı soň bezgӓ ütkӓnnӓrne? Yuq, Anadolu diňgezlӓreneň dӓ ӓyter süze, aňlatırlıq küp xikӓyӓse bar. Törkiyӓ territorial’ suları diňgezçelek arxeologiyӓseneň başlangıç noqtası bulıp sanala. Çönki bu diňgezlӓr borıňğı çordan başlap diňgez śivilizaśiyӓlӓren qabul itӓ hӓm şaqtıy śivilizaśiyӓneň tranzit yulı bulıp tora. Öç yağı diňgezlӓr belӓn ӓylӓnderep alınğan bu cirlӓr başta sӓwdӓ flotları hӓm diňgez flotlarınıň , soňraq yulçı köymӓlӓre hӓm sӓyӓxӓtçe tikşerenüçelӓrneň  alıştırğısız marşrutına ӓylӓnӓ.

Dönyadağı iň iske korabl’ hӓlakӓte tӓwge tapqır Törkiyӓneň kön’yağında , Antaliyanıň Kumluca yar buyında tabıla. Gelidoniya batqan köymӓse diňgez bolıtları , yӓğni diňgez töplӓrendӓ yӓşӓwçe küp küzӓnӓkle umırtqasız iň tübӓn tözeleşle xaywannar awçısı suğa çumğanda kürgӓn baqır qoyılmaları  hӓm korabl’ hӓlaqӓten taswirlap birgӓnnӓn soň tabıla. Yögendӓ baqır, bronza hӓm qalay qoyılmalardan torğan köymӓneň  tikşerenülӓr nӓticӓsendӓ 3 meň 200 yıl êlekkegӓ , yӓğ’ni soňğı Bronza çorına qarawı bilgelӓnӓ. Dönyada tӓwge su astı qazu êşlӓre bu köymӓ xӓrӓbӓsendӓ tormışqa aşa. Başqaça törle ӓytkӓndӓ dönyada tӓwge sistemalı su astı köymӓlӓren qazu êşçӓnlege Gelidoniya hӓlaqӓtendӓ ütkӓrelӓ. Qaldıqlarnı qazu 1960 nçı yılda hӓm ber sezonda su astında tögӓllӓnӓ. Biredӓge bronzadan yasalğan balta, kӓylӓ, kitmӓn,söňge, awıl xucalığı hӓm kuxnya kirӓk - yaraqları meňlӓgӓn yıldan soň diňgez töbennӓn cirgӓ çığarıla. Gelidoniya hӓlaqӓteneň tağın ber iğ’tibarnı cӓlep itüçe yağı – waq-töyӓk bularaq bӓyӓlӓngӓn metall tabıldıqlar. Bu metall tabıldıqlar ul çor keşelӓreneň , bügenge kebek, metallarnı êşkӓrtüeneň dӓlile. 3 meň 200 yıl êlek ata -babalarıbız tağın ber tapqır bezne ğacӓplӓnderdelӓr.

Diňgez töbennӓn çığarılğan êksponatlar Bodrum nığıtmasınıň suastı muzeyına ӓwerelüen tӓêmin itӓ. Şulay itep Törkiyӓneň berençe su astı muzeyı buldırıla. Gelidoniya qazu êşlӓre şulay uq Amerikada su astı arxeologiya tikşerenülӓren dӓ başlap cibӓrӓ. Dönya su astı arxeologiyӓse Gelidoniya hӓlaqӓte belӓn tua.

1984 nçe yılda Antaliyanıň Kaş ilçӓse sularında tabılğan Uluburun hӓlaqӓte Gelidoniya hӓlaqӓtennӓn “Dönyadağı iň iske, borıňğı batqan köymӓ” titulın ala. Çönki bu hӓlaqӓt Gelidoniya hӓlaqӓtennӓn 200 yıl êlek bula. 20 nçe ğasırnıň iň zur tabışlarınnan berse bularaq bӓyӓlӓngӓn Uluburnu cimerege hӓm qazu êşlӓre 11 sezon dӓwam itӓ. Meňlӓgӓn tapqır çumu nӓticӓsendӓ baqır qoyılmalar, kobal’t zӓňgӓre, firӓzӓ hӓm lavanda töslӓrendӓge tügӓrӓk  yassı pıyaladan yasalğan unikal’ êksponatlar cirgӓ çığarıla. İň borınğı çimal resursları bulğan bu pıyala kisӓklӓre ul çorda Süriyӓdӓn Ӓgӓygӓ pıyala sӓwdӓse başqarıluın  isbatlıy. Monnan tış cimereklӓrdӓn fil hӓm begemot teşlӓre, bronza uqlar, xӓncӓrlӓr hӓm söňgelӓr çığarıla.

Tovarlarnı köymӓlӓrgӓ töyilӓr, bar nӓrsane ӓzerlilӓr hӓm Kiprdan yulğa çığalar. Alar küp külӓmdӓ baqır töyӓp tınıç diňgez buylap xӓrӓkӓt itӓlӓr. Berniqadӓr waqıttan soň dawıl çığa ,köymӓ  dulqınnarğa qarşı tora almıy hӓm  Antaliya kiňleklӓrendӓ bata. Diňgezçelӓr öyenӓ qayta almıy, yöklӓr dӓ tiyeşle cirgӓ barıp citmi.

Ӓye, süz Könbatış Antaliya hӓlaqӓte turında bara. Bӓlki bez aňlatqança tügel, bötenlӓy başqa nӓrsӓ bulğandır. 3 meň 600 yıl êlek bulğannarnı tögӓl genӓ belü mömkin tügel. Belgeçlӓrneň farazlarına nigezlӓnep aňlattıq bolarnı sezgӓ. Ul könge waqıyğalar köymӓneň batuına , ozaq waqıt diňgez töbendӓ yatıp üzen êzlӓp tapqan könne kötüenӓ sӓbӓp bula.  Uluburun hӓlaqӓte tabılğannan soň 35 yıl uzğaç yӓnӓ Antaliya sularında tabıla ul Könbatış Antaliya hӓlaqӓte.

Bu yulı ul iň borıňğı bulu tıtulın Uluburun hӓlaqӓtennӓn ala. Könbartış Antaliya hӓlaqӓte bezne tağın 200 yıl ütkӓnnӓrgӓ alıp kitӓ. Törkiyӓ territorial’ sularında , xӓtta dönyada berençelӓrdӓn bulıp tora. Ul su astı arexeologiyӓseneň tarixi barışın üzgӓrtӓ. Su astı dönyasınıň Göbӓklitӓpӓse dip atala, çönki xӓzergӓ qadӓr tabılğan iň borınğı sӓwdӓ korabı. Qazu êşlӓre waqıtında 1 tonna yarım törle şӓkeldӓge baqır qoyılmalar tabıla. Şuna kürӓ belgeçlӓr anı iň êre, bӓlki dönyadağı berençe sӓnӓğӓt’ köymӓse dip sanıylar.

Keşeneň diňgez sӓyӓxӓtlӓrenӓ çığuı, törle urınnarğa ayaq basuı  yaňa mӓdӓniyӓtlӓr belӓn tanışuına hӓm sӓwdӓne  başqa yünӓleştӓ üsterergӓ bulışa. Mӓsӓlӓn bügenge Süriyӓ hӓm Livan tirӓsendӓ yӓşӓgӓn hӓm köçle köymӓlӓrgӓ iyӓ bulğan finikiyalılar , qayber tarixçılar ӓytüençӓ, Mesopotamiyӓgӓ, Greśiyӓgӓ , xӓtta Angliyӓgӓ qıymmӓtle ӓyberlӓr alıp barğannar. Anadolu yar buyları şulay uq hӓr çorda bu möhim sӓwdӓ yulınıň üzӓgendӓ bulğan. Törkiyӓ territorial’ suları dönya su astı arxeologiyӓseneň başlanuına hӓm üseşenӓ kiterӓ. Bu sularda möhim qazu êşlӓre ütkӓrelӓ. Ӓlege sularda qıymmӓtle êksponatlar , mӓğ’lümatlar tabıla, dönyadağı iň borınğı köymӓ hӓlaqӓtlӓre dӓ bu sularda tabıla. Kübese tabılğan bulsa da, tağın bik küp köymӓ xӓrӓbӓlӓre bar ӓle diňgezlӓrdӓ. Anadolu cirlӓrendӓ cir astınnan da, diňgez tirӓnlegennӓn dӓ serle tarix tabıla, tarix çığa.

Avtor: Näslihan Däğirmäncioğlu

Kültäpä häm Kültäpä yazmaları | TRT Tatarça

 

Antik Sardes qalası: berençe täñkälär häm täwge bank | TRT Tatarça