Yasalma zihen cinayät’ êşläsä, kem cawap biräçäk?

Yasalma zihen cinayät’ êşläsä, kem cawaplı bulaçaq? Bügen “Tormışnıñ qızıqlı yaqları” tapşıru tezmäbezdä şul xaqta süz alıp barabız. Kiläçäktä superyasalma aqıl bezneñ tormışqa kersä, anı xoquq sitemasına integraśiyäläw bik mömkin.

Keşe şikelle uylawçı, qarar birüçe, xätta, keşedän tağın da ziräk yasalma zihennärne yasap çığaru - fän dön’yasınıñ maqsatlarınnan berse. Tik bu xäl anıñ kontrol’ itelmäyäçägen dä kürsätä. Yasalma aqıl cinayät’ êşläsä?  

***

Marmara universitetı xoquq fakul’tetınnan fännär doktorı Zafär İçär kiläçäktä avtonom yasalma zihenneñ, keşedän bäysez räweştä cinayät’ êşlägän oçraqta, cawapqa tartılu mömkinlege turında bolay dip söyli: “Bügen yasalma zihenneñ üzañı yuq, tulayım alğanda, ul yaxşı belän naçar, döres belän yalğış arasındağı ayırmanı añlıy alaçaq däräcädä tügel. Yaqın kiläçäktä yasalma zihenneñ cawaplılıq aluı mömkin şikelle kürenmi. Bügen cawaplılıqnı yasalma zihengä yökläwneñ xoquqıy nigeze yuq. Kiläçäktä isä, tormışıbızğa superyasalma zihen kergän oçraqta, anıñ xoquq sistemasına integraśiyäsen bik mömkin xäl bularaq qararğa kiräk. Mondıy oçraqta yasalma zihenneñ şäxesen tanu belän bergä xoquq häm burıçlarğa iyä buluı häm xäräkätläre öçen cawaplı totıluı mömkin”.

Yasalma zihenneñ xoquqıy êkvivalentı niçek bulaçaq?

Ägär ul cinayät’ êşläsä, monıñ öçen kem cawap biräçäk? Yasalma aqılğa xoquqta birergä kiñäş itelüçe şäxes model’läre bolar:

1.Bügen kiñ taralğan model’: çitlätep ğayeplänü modele

Yasalma zihenneñ keşe üzençälegenä iyä tügellegen häm cinayät’ cawaplılığı bulmağan çara ikänen qabul itüçe model’. Ul kiterep çığarğan cinayät’tä cawaplılıq artqı plandağı çın keşeneke bulırğa mömkin.

2.Kiläçäktä bulırğa mömkin model’: yasalma wäkil modele.

Bu model’dä yasalma zihen keşeneñ wäkile statusında. Yasalma wäkil xoquq häm cawaplılıq nisbätennän çın keşeneñ kürsätmälärenä bäyle. Şuña kürä bu model’dä dä cawaplılıq, şulay uq, keşe östendä yata.

3.Bezne qurqıtuçı sśenariyda qabul itelergä mömkin model’: yasalma keşe modele.

İñ küp bäxäs uyatqan qaraş - yasalma zihenneñ näq’ keşe şikelle cäzağa tartıla aluın alğa sörüçe turıdan-turı cawaplılıq modele. Adäm balası şikelle xäräkät itä aluçı yasalma zihenneñ üz-üzen totışı öçen dä cawaplı bulaçağı uylanıla.  

Şulay itep, yasalma zihen cäzağa tartılsa…

Yasalma aqılnıñ cinayät’ cawaplılığı belän bäyle qağıydälär älegä dön’yada yuq. Kiläçäktä anıñ êşlägän cinayät’läre öçen cawap birergä tiyeşlege qabul itelsä, nindi cäza alacağı bäxäsle mäs’älälärdän berse.

Tradiśion sistemada cäzanıñ kisätü häm tözätü maqsatları bar. Yäğ’ni, ber yaqtan keşelärneñ cäzanı kiçerep tağın ber qat cinayät’ êşläwdän tayçınuı maqsat itep quyıla, ikençe yaqtan, cämğıyät’täge yanawnı yuq itü nigez itep alına. Tik cäzanıñ bu maqsatları yasalma zihenneñ üzençäleklärenä turı kilmi. Anda cäza urınına yasalma aqıllı sistemanıñ yanawçı xälen beterü yulları uylanıla ala. Bu çaralar xoquq sistemabızda qurqınıçsızlıq çaraları dip yörtelä. Älege nisbättän sistemanı yañartmaw, programma versiyäsen tübänäytü, mömkinleklären çikläw, utilizaśiyäläw şikelle qızıqlı täq’dimnär oçratırğa mömkin.  Älbättä, barlıq bu üzgäreşlär xoquqta yaña çor başlanuın añlataçaq.

Çığanaq: Trt Xäbär