2023nçe yılda bezne närsälär kötä?

2022nçe yıl global’ säyäsät nisbätennän bik aktiv ütte. Yılnıñ berençe aylarında Rusiyäneñ Ukrainağa tıqşınuı dön’yada şok kiterep çığardı. Suğış Awrupada Rusiyä yanawınıñ qabatlanuına säbäpçe buldı.  Rusiyäneñ êkspansiyäçel tışqı säyäsäte Awrupanıñ iminlek arxitekturasınıñ tiz ualuçan buluın tağın ber tapqır açıp saldı. Tik Ukraina suğışı monıñ belän genä dä çiklänmäde. Berençedän, ul global’ sistemadağı krizisnı tiränäytte. BMOnıñ Rusiyä höcümnären tuqtata almawı häm suğışnıñ barışına yoğıntı yasarday adım yasamawı sistemanıñ problemalarınıñ uylanılğannan tağın da tirän buluına dälil. Rusiyäneñ Ukrainada telägänenä ireşä almawı häm Könbatışnıñ Kiyevqa qoral cibärüe suğışnıñ ozayuına häm krizisnıñ tağın da qırıslanuına kiterde. Rusiyägä qarşı kertelgän iq’tisadi êmbargolar isä Könbatış belän Mäskäw arasında yaña salqın suğışqa säbäp buldı.

Yılnıñ ikençe yartısında Tayvan’ nisbätennän AQŞ belän Qıtay arasında bulğan kiyerenkelek tä global’ säyäsät barışı öçen bik ähämiyätle ide. İke superköç xärbi bäreleş çığara aluçı adımnar yasadı. Bolar belän bergä 2022nçe yıl iq’tisadi krizis tağın da tiränäygän, ênergetikada problemalar çıqqan häm azıq-tölek qıtlığı bulğan yıl ide. Yıl tögällänep kilgändä dä bu krizislar çişelmäde. Şulay itep, 2023nçe yılda bezne närsälär kötä?   

***

2023nçe yılnıñ iñ ähämiyätle teması - Ukrainadağı suğış däwam itäçäk. Rusiyä 2022nçe yılda berniçä tapqır strategiyäsen üzgärtergä mäcbür buldı. Tik basıp alğan töbäklärne tulısınça kontrol’ itü dä, Ukraina armiyäsen çigenderü dä barıp çıqmadı. 2023nçe yılda suğış däwam itäçäk şikelle kürenä.

Ukraina qayber frontlarda uñışqa ireşsä dä, Rusiyäne tulısınça qısrıqlap ciñü yawlayaçaq qadär köçkä iyä tügel.  AQŞnıñ tağın da kübräk qoral belän yärdäm itüe Ukrainanı Rusiyä qarşısında östenlekle xälgä kiterä ala. Tik äle dä tulı Ukraina ciñüe turında söyläp bulmıy. Rusiyä yağınnan da tulı ciñü iğ’lan itü bik awır bulaçaq. Çönki Rusiyä köçläre äle dä zur yuğaltular kiçerüen däwam itä. Ul alğan kontrolen täêmin itü mäs’äläsendä awırsına häm Ukrainanıñ qarşıdan höcümnären tuqtata alamıy. Şulay itep , bu wäzğıyät’tä solıx kileşüe mömkinme? 2023nçe yılda härkem qabul itäçäk tınıçlıq dokumentın buldıru bik awır. Çönki yaqlar äle moña qadärge poziśiyälären üzgärtmäde. Ukraina, Rusiyä tulısınça çigenmiçä, solıx kileşüenä utırunıñ mömkin bulmayaçağın äytä. Rusiyä isä annekśiyälängän töbäklärne tanuların teli häm Ukrainanı neytralitet statusına mäcbür itmäkçe. Mondıy söyläşülär nigezennän solıx kileşüe çığuı kötelmi.  

2023nçe yılnıñ berençe çirege isä Awrupada bik awır uzaçaq. Çönki ênergiyä mäs’äläsendä Rusiyägä bäyle. Bigräk tä tabiğıy gaz täêminatı häm bäyälär nisbätennän Awrupanıñ citdi kimçelege bar. Al’ternativ çığanaqlar êzläsä dä, qıytğanıñ tiz arada moña ireşüe mömkin tügel.  

2023nçe yıl global’ köç köndäşlege yağınnan da ähämiyätle bulaçaq. Qıtay belän AQŞ arasındağı kiyerenkelek däwam itäçäk. Anıñ xärbi bäreleşkä äwerelüen berkem dä kötmi. Tik iq’tisadi, texnologik häm geosäyäsi tarmaqlarda tığız köndäşlek bulaçaq. Global’ iq’tisadtağı torğınlıq ike ilne tağın da agressiv säyäsät alıp barırğa êtärä. Texnologik mäydanda isä köçle köndäşlek barlığı açıq kürenä. Geosäyäsättä qızıqlı üzgäreşlär bulırğa mömkin. Qıtaynıñ Yaqın Könçığış belän tağın da kübräk qızıqsınuı AQŞnıñ regional’ yoğıntısın kimetä. Qıtay däwlät başlığınıñ Soğud Ğaräbstanına säfäre moña açıq ürnäk. Alar da AQŞ urınına Qıtay belän tağın da kübräk êşlärgä telägäñ şikelle kürenä. Bu xäl ike global’ köç arasındağı regional’ köndäşlekne tağın da kiskenläşteräçäk.   

2023nçe yıl, älbättä, barı bu ike waqıyğadan ğıybarät tügel. İq’tisadta pandemiyäneñ täêsire äle dä däwam itä. Kiläse yılda da şulay bulaçaq. Klimat üzgärügä bäyle waqıyğalar iñ nıq iğ’tibarğa alınırğa tiyeşlelärgä kerä. Şuña kürä global’ cılınu belän köräş mäs’äläsendä xalıqara cämäğat’çelekneñ tağın da aktiv êşläwe kiräk.

Şulay itep, 2023nçe yılğa kergändä, anıñ awır bulaçağın añlaw qıyın tügel.      

 Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor