“Çatalhöyük ser pärdäsen aça”

1800nçe yıllarnıñ axırına taba İspaniyädä ber mäğarädä tabılğan räsemnär keşelärne şaqqattıra. Distälägän meñ yıllar êlek yasaluı farazlanuçı älege räsemnär şulqadär kamil ki, borınğı keşelärneñ mondıy sälätkä iyä bula almawı söylänä häm alarnı tapqan keşe aldaşuda ğayeplänä. Başqa urınnarda da mäğarälärdä oxşaş räsemnär tabılğannan soñ ğına alarnıñ çın buluın tanıylar. Uglerod testları bu räsemnärneñ 40 meñ yıl êlek töşerelüen kürsätä. Räsemnärdän tış mäğarä divarlarında bik küp keşe qulı êzläre dä bar. Sänğat’ tarixçıları bu êzlär häm räsemnärne keşelekneñ sänğat’ yulındağı täwge adımnarı bularaq kürä.

Bügenge êstetik añlayıştan ayırılıp torsa da, ul waqıtta sänğat’neñ niçek üsäçägen kürsätüçe bu räsemnärneñ kübese, çınnan da, iskitkeç formalar häm töslärgä iyä. Bolar barısı süzlär äle uylap tabılmağan, barı awazlar ğına bulğan däwerdä keşeneñ sänğat’ köçennän faydalanuın isbatlıy. Keşelär süz belän añlata almağannarnı sızıp añlatırğa tırışqan. Mäğarä divarlarına bu räsemnärne bälki mäğ’näsen añlıy almağan tabiğat’ küreneşlärennän saqlanu yäisä çirlärdän arınu, bälki qırğıy xaywannardan yıraq toru yäisä sixerläw maqsatınnan yasağannardır. Bälki üzläre yäşägän mäğaräneñ divarların bizärgä telägännärder. Asıl säbäben, möğayen, berqayçan da belmäyäçäkbez.

Mäğarälärdän çıqqannan soñ keşelär açıq mäydannarda yäşi başlıy. Başta çülmäklär yasıylar, annarı alarnı bizilär. Waqıt uzğan sayın keşe balçıqqa törle formalar birä. Şunnan keçkenä häykällär barlıqqa kilä. Torğan sayın keşeneñ buldıqlılığı arta häm meñnärçä yıl êlek zur sälätne kürsätep toruçı äsärlär tua.  Anadolu kiñleklärendä moña dälil ber urın bar: Çatalhöyük. Ul dön’yada mäğarä sızımnarınıñ däwamı räweşendäge räsemnär, bik uñışlı ana alihä häykälläre häm iyäläşelmägän arxitekturası belän tanıldı. Bügenge yazmabız Çatalhöyük turında.   

Anadolu – keşelekneñ ozın xikäyäsenä şahit cirlek. Bu xikäyä qayçaq arxeologik qaldıqlar, qaywaqıt häykällär belän qarşıbızğa kilep çığa. Anıñ bik bilgele bulmağan kaharmannarı bar: kurgannar häm tumuluslar. Ğadäti keşe alarnı tabiğıy qalqulıq bularaq kürer. Ämma êçendä zur tarix yäşerenep yata. Ber-berseneñ cimerekläre östenä tözelgän toraq punktlarnıñ qat-qat cıyıluı belän kurgannar barlıqqa kilgän. Açılğan här qatta borınğı şähär yäisä awıl kilep çığa. Waqıtnıñ tiränlegen alar yärdämendä añlıybız.

Tumuluslar isä kurgannardan ayırılıp tora. Patşa, prinś yäisä şähär citäkçese şikelle cämäğat’çelek tarafınnan ähämiyätle sanaluçı keşelär öçen tözelgän monumental’ qaberlär. Alar barı ber çornıñ ğına êzläre.

 Neolit däwere – keşeneñ awçılıq häm ülän tamırları cıyudan toraq tormışqa küçkän häm bergäläşep yäşi başlağan bik ähämiyätle êvolyuśiyä waqıtı.  Cir êşkärterğä öyränälär häm igençelek barlıqqa kilä. Xaywannarnı qulğa iyäläşterep terlek asraw başlana. Äkrenläp awıllar, bistälär häm şähärlär tözelä. Çatalhöyük – neolit däwerenä qarawçı täwge şähärlärdän berse. Anadoludağı meñnärçä yıllıq küp qatlamlı älege kurgan arxitektura, sänğat’ häm ülelärne cirläw mäs’älälärendä bik küp mäğ’lümat birä.

Çatalhöyükneñ uramı bulmağan, öylär ber-bersenä terälep tora häm  êçenä tüşämnän kerelä.  Ul Anadoluda iñ iğ’tibar cälep itüçe kurgan. Barı Anadolunıñ tügel, ber ük waqıtta Yaqın Könçığış geografiyäsendä iñ üzençälekle neolit mäydanı. Çatalhöyük butalçıq arxitektur tözeleşe, xalqınıñ küplege, sänğat’ äsärlärenä buldıqlılığı, ğadätläre häm waqıt êçendä özleksezlelege belän keşelek tarixın yaqtırta. Şuna da ul UNESCOnıñ Bötendön’ya mirası isemlegendä.

Çatalhöyük neolit şähäre Üzäk Anadoluda – Kon’yanıñ Çumra rayonında. Ul üz çorınıñ iñ küp keşele häm zur şähärlärennän berse bulğan- 2 meñ yıl buyı özleksez toraq punkt bulıp torğan. Monnan 9 meñ yıl êlekkege çorğa qarawçı bu neolit şähärdä 8 meñ keşe yäşäwe uylanıla. Bu san älege däwer öçen şaqtıy zur.

Çatalhöyük  - könçığış häm könbatış kurgannardan tora. Könçığış kurganda 18 neolit qatlam tabıla. Älege qatlamlarda divar räsemnäre, rel’yef häm törle häykällärgä yulığalar. Ber ğailäneñ öydäge yäşäw waqıtı tulğaç, yäğ’ni yaqınça 80 yıl uzğaç, ul öy tufraq belän tutırıla häm östenä yañası yasala häm şulay itep, 18 qattan toruçı kurgan barlıqqa kilä.

Êneolit yäisä baqır däwerendä keşelärneñ Könçığış kurgannı taşlap, Könbatış kurganğa urnaşuı bilgele. Belgeçlär monıñ migraśiyä bulmawın, baru urın üzgärtü ikänen söyli. Monıñ säbäbe älegä çişelmägän. Zur êpidemiyä kiçergän buluları farazlana. Könçığış kurgannıñ läğ’nätlängän buluın uylawları, şunıñ öçen kire qaytmawları häm anda yäşärgä batırçılıq itmäwlären äytüçelär dä bar.

Çatalhöyüktä yortlar ber-bersenä bik yaqın yäisä teräp tözelgän. Şuna da anda uramnar yuq. Tübälär uram funkśiyäsen üti. Keşelär tübälärdä yöri. Kirpeç, ağaç häm qamıştan yasalğan öylär ber qatlı häm işekläre tübäsendä. Tişektän küçerelä torğan basqıç aşa kerälär. Tişek kiräk bulğanda yabıla torğan itep yasalğan.  Zurlıqları ber-bersennän ayırılıp torsa da, här öy ber bülmä, anıñ êçendä kütärtelep êşlängän platforma häm ber kelättän tora. Töp bülmädä aşarğa peşerelä. Keşelär kütärtelgän platformalarda yoqlıy. Platformanıñ astı bügen bezgä bik qurqınıç toyıluçı maqsat öçen qullanıla – anda ülelärne kümälär.

Aqqa buyalğan bülmä divarları sarı, qızıl häm qara töslärdäge räsemnär häm rel’yeflar belän bizälgän. Aw säxnäläre, yoldızlar, qoş, bolan, leopard häm tügäräklär, törle geometrik formalarnıñ divarğa centekläp yasaluı kürenä. Sızımnar öydä keşe kümelgän urınnarda tağın da kübräk. Divardağı räsemnär ülem yulın da sürätli. Öylärneñ bersendä 3 metr ozınlıqta häm 90 santimetr biyeklektäge karta bar. 8200 yıllıq älege kartanıñ Çatalhöyükneñ şähär planı buluı açıqlana. Anı Änkarada Anadolu śivilizaśiyäläre muzeyında kürergä mömkin. Ul dön’yada bilgele täwge şähär planı.

Monnan 9 meñ yıl êlek Anadoluda xatın-qız häm ir-atnıñ tigez däräcädä kürelüen Çatalhöyük arqasında beldek. Qalada öylär tışında däwlät binası, saray, ğıybadätxanä yäisä monumantal’ qorılma yuq. Bu isä Çatalhöyüktä bernindi sośial’ sıynıf bulmawın kürsätä.

Qazınular waqıtında bik küp keçkenä häykällär tabıla. Alar arasında leopard, ügez häm başqa bik küp törle xaywan figurası iğ’tibarnı cälep itä. Şulay da Çatalhöyükneñ iñ kiñ taralğan häm tanılğan häykäle – bala tudıru häm uñdırışlılıq simvolı sanaluçı ana alihä figuraları. Belgeçlär älege häykälärneñ ber ük waqıtta xörmät qazanğan ölkän yäş’täge xatın-qızlarnı kürsätüen dä äytä.

Qazınularda, monnan tış, tuqu stanokları, ğadi itep yasalğan keramik çülmäklär, ağaçtan uyılğan sawıtlar, kasälär, taş häm söyäktän cihazlar, kärcinnär häm bizänü äyberläre tabıla. Bolar Çatalhöyüktäge keşelärneñ barı igençelek häm terlekçelek belän genä şöğıl’länmäwen, tuqu häm qazılma baylıqlar çığaruda da alğa kitülären kürsätä.

Çatalhöyüktä 9 meñ yıl êlek bulğan tormış ul çor keşeseneñ bez uylağan şikelle primitiv bulmawın, kiresençä, täwge yort arxitekturasın, berençe divar räsemnäre, şähär kartasın yasarlıq sälätle ikänen kürsätä. Älege unikal’ arxeologik mäydan berençe şähärlärneñ sośial’ tözeleşen häm xalıqnıñ niçek yäşäwen añlaw nisbätennän keşelek tarixınıñ töp noqtasında urın ala.

Avtor - Näslixan Däğirmäncioğlu