Firdӓwes Tumerkinanıñ “Şakir-paşa êzlӓrennӓn” kitabı
Törek häm tatar xäzinäläre - 13/2022
Törek häm tatar xäzinäläre 13/2022
Tanılğan törek generalı Şakir Paşanıñ onıqçığı, Penzada yӓşӓwçe millӓttӓşebez Firdӓwes Tumerkinanıñ “Şakir-paşa êzlӓrennӓn” kitabına qısqaça küzӓtüneñ däwamı
Yazmabıznı ”Tatar-inform” mӓğ’lümat agentlığı xӓbӓrçese Zilӓ Möbӓrӓkşina xӓbӓrlӓrenӓ hӓm internet çeltӓre mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
Tamırları tarixqa totaşqan, qıymmӓtle istӓleklӓrgӓ can örgӓn “Şakir-paşa êzlӓrennӓn” digӓn bu kitapnı yazır öçen, ӓlbӓttӓ, millӓttӓşebez Firdӓwes Tumerkinağa arxivlarda baytaq qına êzlӓnülӓr alıp barırğa turı kilӓ. Anıñ alnı-yalnı onıtıp, berniçӓ yıl buyı üzeneñ barlıq ênergiyӓsen, talantın, belemen şuşı cawaplı êşne başqarıp çığu öçen bağışlağan waqıtı - zur xörmӓtkӓ hӓm soqlanuğa layıq. Firdӓwes xanımnñ çarasızlıqtan töşenkelekkӓ birelgӓn könnӓre, ӓlbӓttӓ, bulğandır. Ӓmma dӓ lӓkin, tatar-törek qardӓşlegeneñ güzӓl ürnӓge bulğan Tumerkinanıñ êzlӓnülӓre hӓm tabışları aşa, üz-üzeñne ciñep tağın da alğa atlawnı alğı planğa quyu – bu kitap avtorınıñ çiksez fidaqar’lege dip kenӓ bӓyӓlӓrgӓ mömkin.
Firdӓwes Tumerkinanıñ yıraq babası Şakir Yavayıv, yağ’ni “Tatar Şakir-paşa” Ğosmanlı imperatorlığınıñ xӓrbi ministrlığında xezmӓt itӓ. Keçkenӓ genӓ tatar awılınnan çıqqan keşe Ğosmanlı imperatorlığı generalı dӓrӓcӓsenӓ niçek kütӓrelӓ alğan soñ?
Möxӓmmӓşakir Yavayıvnıñ Törkiyӓdӓ uzğan yulın, anıñ Ğosmanlı imperatorlığında paşa-general dӓrӓcӓsenӓ qadӓr niçek kütӓrelüen qısqaça ğına itep söylӓp çığu mömkin dӓ tügel.
Qısqası, Şakir-paşa Yavayıv - yuğarı dӓrӓcӓle xӓrbi, Törkiyӓ saqlanu ministrı bulğan legendar Ğosman Nuri paşa korpusında xezmӓt itkӓn, zirӓk, ışanıçlı, Törkiyӓdӓ general dӓrӓcӓsenӓ kütӓrelgӓn berençe tatar yegete ul!
Tatar Şakir-paşa turında kitap yazu telӓge millӓttӓşebez Firdӓwes Tumerkinada qayçan hӓm niçek barlıqqa kilӓ soñ? Xӓzer, ӓydӓgez, bez bu sorawğa qısqaça ğına tuqtalıp alıyq.
Mӓğ’lüm bulğança, Tumerkinada yıraq babası turında kitap yazu telӓge üz çiratında uylanu, borçılularnı üz êçenӓ ala. Çığanaqlar törle, bilgele: internet çeltӓrendӓge yañalıqlar hӓm tağın... Yӓnӓse, “Şakir-paşa – xıyӓnӓtçe bulğan, üzeneñ watanın satqan”, digӓn süzlӓr işetelӓ başlıy. Ӓlbӓttӓ, bu süzlӓrne işetü Şakir-paşanıñ tuğannarına bik qıyın bulğandır . “Bu yӓm’sez, naxaq süzlӓrne kire qağar öçen, yıraq babam bulğan Şakir paşanıñ çınlıqta nindi keşe buluı, nindi ğomer kiçergӓnlege turında kitap yazarğa buldım”, - dip añlata Firdӓwes Tumerkina.
Firdӓwes xanımnıñ süzlӓrenӓ kürӓ, Şakir paşa rus-törek suğışı başlanuğa berniçӓ yıl qala Törkiyӓgӓ kitkӓn. Lӓkin, ber arxivta da anıñ ğaskӓrlekkӓ çaqırıluı turında dokument terkӓlmӓgӓn. Ӓ menӓ Törkiyӓ arxivlarında anıñ İstanbul xӓrbi-diñgez mӓktӓbe uquçısı buluı xaqında dokumentlar ӓle dӓ saqlana ikӓn. Firdӓwes Tumerkina, Törkiyӓ arxivlarında babasınıñ xӓrbi xezmӓtkӓ yӓki rus-törek suğışına alınuı turında dokumentlar êzlӓp, yözlӓrçӓ arxiv gizӓ. Lӓkin qayber yazularnıñ, döresrӓge Şakir paşa turında yazılğannarınıñ kübese döreslekkӓ turı kilmӓwen belderӓ ul. Bu yazularnı “uydırma, yalğan” dip añlata millӓttӓşebez. Anı Kuteevtan, yağ’ni Qaçqaru awılınnan xӓrbi xezmӓtkӓ alğan bulsalar, hiçşiksez bu turıda reviziya yazmalarında terkӓlgӓn bulır ide, di ul.
“Yıraq babam bit watanınnan rus-törek suğışına öç yıl qala kitkӓn. Anıñ kitü maqsatı da bilgele – belem alır öçen kitkӓn bit ul !”, - dip añlata Şakir-paşanıñ onıqçığı. Döres, Şakir paşa xӓrbi-diñgez mӓktӓbendӓ uqığan, bu turıda da Törkiyӓ arxivlarında yazılğan.
Bilgele bulğança, Şakir paşanıñ Penza ölkӓsendӓ ğailӓse, kömӓnle tormış iptӓşe qala. Bala dönyağa kiler waqıt citkӓçten, Şakir paşa awılına xat yaza. Kilgӓn cawap xatınnan da ulınıñ dönyağa kilgӓnlegen hӓm aña Xӓsӓn isemen quşqanlıqların belӓ. Ӓye, Xӓsӓn Möxӓmmӓtşakir ulı 1875nçe yılda tua. Şakir-paşa, ӓlbӓttӓ, Qaçqarudağı tormış iptӓşe belӓn ulın üze yanına aldırırğa teli. Ӓmma, Şakirnıñ ӓtise moña qarşı kilӓ. Nӓticӓdӓ, keçkenӓ Xӓsӓngӓ ӓtisen kürergӓ nasıyp bulmıy.
Çığanaqlarğa kürӓ, Şakir-paşanıñ Törkiyӓdӓ dӓ ğailӓse hӓm balaları bula. Törkiyӓdӓge anıñ nӓselen dӓwam itüçelӓre bar, yağ’ni bügen dӓ yӓşilӓr, dip añlata Firdӓwes Tumerkina… “Serle tatar” dip yörtkӓnnӓr anı töreklӓr. Çönki ul bik zirӓk, belemle keşe bulğan. Qarşında utırğan keşeneñ küzlӓrenӓ qarap, ul keşeneñ uyın belgӓn dip tӓ ӓytӓlӓr Şakir-paşa turında. Yuqqa ğına Ğosmanlı patşası anı üzenӓ kiñӓşçe itep almağandır, kürӓseñ.
Firdӓwes Tumerkina, yıraq babası bulğan Şakir-paşa turında waqıyğalarnı barlap, kilӓçӓk buınnar öçen yazıp qaldırunı bik möhim hӓm kirӓkle êş dip sanıy. Bez yıraq bababız belӓn ğorurlanabız. Ul - tatar balası, Törkiyӓdӓ üz aqılı, zihene belӓn tatarnıñ danın kütӓrgӓn keşe. Monıñ bik ӓhӓmiyӓtle buluın tarix ber qat raslar ӓle, di Firdӓwes xanım.
Çığanaqlar:
1) https://tatar-congress.org/yanalyklar/torkiyadege-tatar-generaly/shakir-pasha-turında...
Möbӓrӓkşina Z.,<<Törkiyӓdӓge tatar generalı Şakir-paşa turında:Aqılı belӓn Törkiyӓdӓ tatar danın kütӓrgӓn>>. 28.09.2022
2) https://vatantat.ru/2022/10/93902/amp/...
Ӓxmӓtcanova F.,<<Ğorurlığıbızmı,ӓllӓ satlıq canmı:kem ul Şakir-paşa?>> .<<Watanım Tatarstan>>.08.10.2022
3)https://www.azatlıq.org>...
<<Şakir-paşa tatar millӓtennӓn berençe törek generalı bulğan>>. 15.05.2021
4)https://archive.ph>TvWPU
Bӓyrӓmova F.,<<Qaçqaru-Kıti ile…>>-Fӓwziyӓ Bӓyrӓmova.<<Bezneñ gӓcit>>.06.07.2013
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe Kӓdriyӓ Mӓyvacı
