Vespasian-Tit tunnele

Anadolu geografiyasendä oçrawçı su qorılmalarınıñ härberse ikençesenä qarağanda qızıqlıraq, härberse şedevr bulıp tora. Bu cirlärdä sunıñ säyäxäte ğacäp misallar belän tulı. Anadolu qabul itkän barlıq ŝivilizaŝiyalär texnologiya, arxitektura häm injenerlık ölkäsendäge kompetentlılığın üzläreneñ su qorılmaları belän dälilli. Fontannar, su kanalları, çişmälär, susaqlağıçlar, munçalar, küperlär… Alarnñ barısında da neçkä zäwıq yaqtılığı ayırılıp tora. Xätta bügenge köndä dä bu qorılmalarnıñ qayberläre ireşkän aldınğı injenerlık belemnäre şaqqattıra. Bu qorılmalar tögäl isäpläwlär, bik waq neçkäleklär häm yıraqtan kürüçänlek belän tözelgän. Alarnıñ berse – üz waqıtında “megaproyektı” dip atarğa mömkin bulğan tonnel’. Bügenge tapşıruıbızda Borınğı çor injenerlığınıñ monumental’ ürnäge bulğan Vespasian-Tit tunnele turında añlatırbız.

Vespasian-Tit tunnele bügenge köndä Hataynıñ Samandağ rayonında urnaşqan. Kürüçelärne ğacäpkä qaldıra ul. Rim legionınıñ meñlägän qolları häm xärbilär yasağan. Bu tunnel’ keşe köçe yärdämendä genä, tawnı borawlaw yulı belän, çükeç häm käylä kebek ğadi instrumentlar qullanılıp, êşlängän. Äye, döres işettegez, zup-zur tawnı tişälär bu tunnel’ öçen keçkenä qorallar belän. Törek telendä “ênä belän qoyı qazu” digän äytem bar. Bu näq’ şul ğıybarägä tiñ.

Rim çorında Könçığış Urta diñgezneñ ike zur port şähärlärennän berse Selevkiya Piyeriya bula. Rim imperatorı Vespasian çorında şähärne su basa. Afät tormışnı tuqtata, sular portlarnı da tutıra. İmperator bu problemanı çişärgä teli. Ber kanal açıp, sularnı kontrol’ astına alırğa planlıy. Ul waqıttağı berene häm iñ zur yaxşırtu proyektı fikere şulay itep päyda bula. Qullarına käylä häm köräk alıp, qollar êşkä kereşä. Läkin kanal yulında kötelmägän kirtä barlıqqa kilä. Bu kirtä - Musa tawı! Tawnı borawlaw zarur. Aqılsız fiker kebek toyılsa da, qollarğa çükeç häm käylä taratıla häm taw êçennän su ağuçı tunnel’ qazarğa boyıralar. Hiçşiksez, bu tunnel’neñ tämamlanuın kürü öçen imperatornı Vespasiannıñ ğomere citmi. Anıñ urınına kilgän ulı Tit proyektnı däwam itterä. Tunnel’ tämamlanğaç ul 2 qatlı bina biyeklegendä häm yaqınça çaqrım yarım ozınlıqta bula. Mondıy zurlıqtağı tawnı ğadi qul qoralları belän borawlaw moñarçı kürelmägän bulğan. Anıñ tözeleşenä distälärçä yıllar, xätta ğasırlar kitkän, dilär.

Vespasian-Tit tunnele dön’yanıñ qul belän tözelgän iñ zur tunnele bularaq belenä. Bu ğacäyep zur häm aqıllarğa sıymıy torğan tunnel’ YUNESKOnıñ Bötendön’ya Mirası waqıtılıça isemlegendä urın ala.

Hataydağı Vespasian-Tit tunnele ike meñ yıl êlek mega proyektlarnıñ berse häm borınğı çornıñ injenerlık moğcizası bulıp tora. Çönki böyä, su kanalları, qıyalarğa uyılğan küper häm susaqlağıçlar belän tunnel’ genä tügel ul, şul uq waqıtta Selevkiya Piyeriya şähären su basudan saqlawçı monumental’ qorılma.

Tawnı ikegä kiskän kebek kürenüçe tunnel’ êçenä kerü dä keşegä bötenläy başqa xislär birä. Kük yözenä taba suzıluçı täräzäsez diwarlar arasında bulğan kebek toyıla biredä. Vespasian-Tit tunnelendä yörü sezne êlekke çorlarğa da iltä kebek. Monda 2 meñ yıl êlek êşlägän keşelärneñ çükeç tawışları qolaqlarda yañğırıy sıman. Biredä ğacäplänmiçä, qullar häm ğadi qorallar yärdämendä iskitkeç qorılmğa tormış birgän keşelärne iskä töşermiçä yörü mömkin tügel.

Vespasian-Tit tunnelenä 100 metr yıraqlıqta ber mäğarä dä bar. Bişekle mäğarä - qıyağa uyılıp yasalğan qaber taşları kompleksı. Êçendä 12 qaber bar. Bişekle mäğarä bağanaları, arxitekturası häm cimerelgän bulsa da, tüşäm bizäkläre belän iğtibarnı cälep itä.