Ukraina suğışınıñ Yaqın Könçığışqa yoğıntısı

Rusiya däwlät başlığı Vladimir Putinnıñ öleşçä mobilizaśiya iğ’lan itüe häm Ukrainanıñ 4 töbägendä referendum ütkärep bu töbäklärne anneksiyäläwe belän Ukrainadağı suğış yaña êtapqa kerde. Rusiya Lugansk, Doneśk, Xerson häm Zaporoj’ye töbäklärendä referendum ütkärep bu töbäklärne üz territorial’ bötenlegeneñ ber öleşe itep iğ’lan itte. Putin anneksiya kileşüläre imzalanğan könne bu cirlärgä höcümneñ Rusiyägä höcüm bulaçağın äytte häm atom - töş qoralın qullanunı da kertep, Rusiyäneñ cawabınıñ qırıs bulaçağın citkerde. Läkin suğış qırındağı xäl Rusiya telägänçä barmadı. Ukraina armiyäse ayıruça kön’yaq – könçığış frontta Rusiyägä qarşı alğa barunı däwam itä häm Rusiya könnän - kön kübräk yuğaltular kiçerä.

İkençe yaqtan öleşçä mobilizaśiya iğ’lan itelgännän soñ barış bik äkren bara. Rusiya ğaskärläre 8 aylıq suğıştan arıdılar häm bu xäl armiyädäge suğış, köräş motivaśiyäsen kimette. Putinnıñ atom – töş qoralı belän yanawına AQŞnıñ bez cawap biräçäkbez digän belderüe suğışnıñ tiränäyü mömkinlegen arttırdı. Anneksiya qararınnan soñ AQŞ Ukrainağa 625 million dollar külämendä yaña yärdäm kürsätte. Xärbi yärdäm Ukrainanıñ Rusiya qarşında östenlekkä ireşü mömkinlegen kütärä. Awrupa ênergiya krizisı belän köräşkändä Rusiyägä tağın da kiñ qırlı sankśiyälär kertü qararına kilde. Barlıq bu waqıyğalar bulğanda Yaqın Könçığış häm Tön’yaq Afrika töbägenä suğış tiskäre yoğıntı yasıy.

Suğışnıñ töbäkkä iñ möhim yoğıntısı – xäzerge regional’ krizislarnı çişü ömeteneñ betüe. Liviya, Süriyä, Yämän, Ğıyraq häm İranda bulğan problemalar xalıqara cämäğät’çelekneñ Ukraina suğışına iğ’tibarnı arttıruı arqasında çişeleş küçärennän çittä qaldı. Bu problemalar arasında ayıruça Liviya, Süriyä häm Yämändä problemanı çişü öçen täq’dim itelgän säyäsi çişeleş belän ul urındağı çınbarlıq arasında citdi ayırmalar bar. Bu wäzğıyät’neñ ber näticäse bularaq cirle aktyerlar belän problemada qatnaşuçı tışqı aktyerlar arasındağı ayırmalar da äkrenläp kiñäyä bara. Mäsälän, Süriyä problemasında Töp Qanun yazu kontekstında barğan çişeleş prośessı Ukraina suğışı belän aqrınaydı häm tuqtap qaldı diyärlek.

 Ukraina suğışınıñ tağın ber yoğıntısı – Tön’yaq Afrika häm Yaqın Könçığış töbägendäge aktyerlar arasında yaña geosäyäsi köräşneñ barlıqqa kilüe. Rusiyäneñ Süriyä häm Liviyädä säbäpçe bulğan köç buşlığı, AQŞnıñ Yaqın Könçığış äydäp baruçanlığınıñ äkrenläp üzgärüe yäki bilgesezleklär buluı häm Awrupa aktyerlarınıñ iğ’tibarnı Rusiya belän köräşkä yünältüe arqasında töbäk illäre yaña köräşkä kereştelär. Monıñ açıq misalı - Türkiye häm İrannıñ Süriyädä Rusiya tudırğan köç buşlığın tutıru teläge. Liviyädä bulğannarnı da şulay bäyälärgä kiräk.

 Ukraina suğışınnan soñ Könbatışnıñ kiñ qolaçlı sankśiyälärenä duçar buluı Rusiya belän Ğaräp illäre arasındağı mönäsäbätlärne dä üzgärtte. Rusiya saqlanu êşlänmälären importlağan Ğaräp illäre xäzer yaña saqlanu partnyerı êzlilär. Rusiya Yaqın Könçığış illärendä möhim qoral satuçı il bularaq alğı planğa çığa, läkin xäzerge suğış Rusiyäneñ östenleklären üzgärtergä mäcbür itte. Bu xäl Yaqın Könçığış belän Könbatış illäre arasında yaña mömkinlek tudırsa da, töbäktäge aktyerlar Qıtay häm Türkiye kebek al’ternativ qoral belän täêmin itüçelärga möräcäğät’ itälär. Türkiye belän Berläşkän Ğaräp Ämirleklare arasında qorallı keşesez hawa apparatı satıp alu kileşüe bu misallar arasında.

 Ukraina suğışınıñ iñ naçar näticäläreneñ berse – suğış arqasında Tön’yaq Afrika häm Yaqın Könçığış illärendä barlıqqa kilgän azıq-tölek qurqınıçsızlığı krizisı. Küpçelek illär Rusiya häm Ukrainadan möhim produktlar, şul isäptän boday, kertälär. Mäsälän Misır bodaynıñ 80%ın Rusiyädän kertä. Şaqtıy il suğış arqasındağı citeşterü häm täêmin itü probleması näticäsendä azıq-tölek qurqınıçsızlığı yağınnan qıyın xäldä. Tön’yaq Afrika häm Yaqın Könçığış töbäge xalqınıñ azıq-tölek qurqınıçsızlığı yağınnan dön’ya xalqınıñ 20%ın täşkil itüen isäpkä alsaq, azıq-tölek krizisınıñ tiränäyüe yaña sośial’ borçular tudırır kebek. Mondıy borçular konfliktlarnı tiränäytergä häm yaña küçenü dulqınnarın barlıqqa kiterergä mömkin.

 Suğışnıñ tağın ber möhim yoğıntısı – ênergiya ölkäsendäge täräqqiyät’lär. Hiçşiksez, neft’ häm tabiği gaz bäyäläreneñ kütärelüe neft’ häm gaz çığaruçı illärneñ keremnäreneñ artuına kiteräçäk, läkin bäyälär artu arqasında barlıqqa kilgän yaña çığımnar häm global’ iq’tisadi krizis töbäk illärenä tiskäre yoğıntı yasayaçaq. Bu oçraqta ayıruça iq’tisadi yaqtan zäğıf’ illärdä yaña totrıqsızlıqlar bulırğa mömkin.

 Tulayım alğanda, Ukraina suğışı Awrupa öçen üzgäreşlär genä kiterep qalmıyça, global’ sistemağa täêsir itüçe krizisqa äylände. Bu krizis Tön’yaq Afrika häm Yaqın Könçığışqa da tiskäre yoğıntı yasıy.

 Avtor: Murat Yeşiltaş / Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETA direktorı, professor doktor