Mor-Gabriêl’ monastıre

Anadolu meñ yıllar däwamında borınğı mädäniyätlärne qabul itä, biredä törle mädäniyätlär häm däwlätlär çäçäk ata. Śivilizaśiyälär ber-ber artlı häm özleksez kilep urnaşa biregä. Anadolu cirläre alarnıñ härbersen yaxşı möğaläma häm xörmät belän qarşı ala. Törle tradiśiyälär, törle tellär häm töle ışanular xökem sörgän geografiyägä äylänä. Anadoluda bu inanularnıñ izge urınnarı häm arxitektura qorılmaları urnaşqan. Meñlägän yıllarnıñ şahitlığı tiñsez berençelär häm iñ borınğılarnı qarşıbızğa çığara. Şuña kürä bez sezga añlatqan äyberlärneñ kübese Anadoluda ğına tügel, dön’yada da berençe, täwge.

Bügenge yazmabızda da Anadolu mozaikasın täşkil itkän izge urınnarnıñ berse - bu cirlärneñ baylığın çağıldırğan Mor-Gabriêl’ monastıre turında süz alıp barabız.

Mor – Gabriêl’ monastıre assiriyälelär izge dip sanağan häm Watannarı itep qabul itkän Tur Abdin töbägendä urnaşqan. Bügenge köndä Mardinnıñ Midyat ilçäse tiräsen assiriyälelär Tur Abdin dip yörtälär. Xristian dineneñ berençe çorlarınnan başlap bu töbäktä bik küp ğıybadätxanälär häm monastır’lar tözelgän. Stil’läre arqasında bu qorılmalar assiriya pravoslaviye cämäğäteneñ original’ arxitektura äsärläre bulıp sanala.

Bügenge Tur Abdin, yäğ’ni Mardinnıñ Midyat ilçäse tiräse, soñğı antik häm Urta ğasır çirkäwläre häm monastır’ları belän YUNESKOnıñ Bötendön’ya mirası isemlegendä. Bu- tradiśiyäläre, mädäniyäte häm borıñğı xalıqları belän ütkän häm xäzerge zaman ber-bersenä nıq bäylängän töbäk. Mor - Gabriêl monastıre da dön’yada äle dä qullanıla torğan iñ borıñğı assiriya pravoslaviye monastıre. 1600 yıllıq monastır’ şulay uq "Deyrulumur" dip atala. Ul “tormış monastıre” yäki “ruxanilar yortı” digänne, “Mor” süze isä “izge” digänne añlata.

 Mor - Gabriêl’ monastıre da barlıq monastır’lar kebek ğadäti tormış ağımınnan yıraqta, tabiği şartları qyın bulğan urında urnaşqan. Biyektä, imän ağaçları arasında, yalğız yäşäw, üz êçenä biklänü urını ul. Töbäkkä xas bulğan başqa qorılmalar kebek monastır’ da sarı izvest’taştan salınğan. Ul üzeneñ ğacäyep taş êşe, zurlığı, yıllarğa bireşmäwe belän iğ’tibarnı cälep itä. Anı kürüçelär monastır’nıñ yözlärçä yıl êlek tözelgänenä ışanmıylar.

Dön’yada haman da qullanılğan iñ borıñğı monastır’ Mor – Gabriêldä “Ğaysä päyğambärneñ qanı häm iten” simvollaştırğan öçen yözem motivı yış qullanıla. Ul yalğız qalu bülmäläre, manara, gömbäzle qorılmalardan häm terrasalardan tora. Läkin binanıñ 4 öleşe kilüçelär öçen açıq. Alar: Böyek çirkäw, Mär’yäm ana çirkäwe, Çuqındıru bülmäse häm İzgelär yortı. Böyek çirkäw altın mozaikalar belän qaplanğan tüşäme belän iğ’tibarnı cälep itä. Bu mozaika dön’yadağı iñ borıñğı mozaika qaplağıçlarınıñ berse, şul uq waqıtta Türkiyeneñ dä iñ borıñğı tüşäm mozaikası. Qızğanıç, mongol höcüme waqıtında anıñ küpçelegen talıylar häm yuq itälär.

Monastır’nıñ tağın ber iğ’tibarnı cälep itüçe öleşe - İzgelär yortı. Biredä 15 uyımğa kümelgän 12 meñ ruxaninıñ qabere bar. İzgelär yortı - Tur Abdin töbägendäge iñ zur törbälärneñ berse. Ruxanilar yözläre könçığışqa qaratıp utırğan kileş kümelgän bu qabergä. Mor Gabriêl’ isä alçaq küñellelekneñ çağılışı bularaq uyımnarğa tügel, üzeneñ wasıyäte nigezendä utırğan kileş cirgä kümelgän.

Mor Gabriel’ monastıre assiriyälelär öçen bik möhim, çönki ul ikençe Qodüs bulıp sanala. Monastır’ğa, dini taläplärne ütäp, 7 tapqır kilüçelär palomnik (xaci)  bulalar.

Assiriyälelär – Mesopotamiyäneñ borıñğı xalıqlarınıñ berse häm xristian dinen qabul itkan berençe cämğıyät’. Bu xalıqnıñ ütkäne 5500 yıl êlekkegä barıp totaşa. Alar meñlägän yıllar bu cirdä yäşägän, alar - Anadolu baylığınıñ çağılışı.  

Bügenge yazmabızda  Mardinnıñ Midyat ilçäsendä urnaşqan, borıñğı assiriya cämğıyäteneñ ğıybadätxanälärennän berse bulğan Mor-Gabriêl’ monastıre xaqında süz alıp bardıq. 

Avtor: Näslihan Değirmäncioğlu