Êlektron çüplekläre
Dön'yada nilär bar? - 47/2022

Dön’yada här yıl yaqınça 54 million tonna êlektron cihaz çüpkä atıla. Bu küläm dön’yadağı iñ zur qorılmalardan berse Êyfel’ manarasınnan yaqınça 5 meñ 200 tapqır zurraq. Keşe sälamätlegenä häm tabiğat’kä zarar birüçe êlektron qalqıqlarnıñ miq’darı yıl sayın 6%qa arta.
Öyegezdäge êlektron cihazlarnı küz aldığızğa kiteregez. Barlıq ul kabel’lär, könküreş texnikası, televizor häm telefonnar - barı ber öydä genä dä niqadär küp êlektron äyber bar, şulay bit? Monnan tış, yortığızda, kürşeläregezdä, uramığızdağı öylärdä ber ük waqıtta niqadär êlektron cihaz barlığın häm alarnıñ küpmeseneñder tizdän qullanılmas xälgä kilüen isäplägez. Çönki êlektron tovarlar dön’yada iñ tiz çüplekkä çığuçı äyberlär arasına kerä. Ägär çara kürelmäsä, êlektron qaldıqlar külämeneñ 2050nçe yılda ike tapqır artacağı kötelä.
Monıñ iñ zur säbäbe - planlaştırılğan iskertü.
Êlektron cihazlarnıñ tiz arada yañası çığarıla, iskese isä çüp tawlarında üzenä urın taba. Citeşterüe tiz bulsa da, êlektron tovarlarnı qabattan êşkärtü ciñel tügel. Här yıl dön’yada çüpkä äwerelgän 54 million tonna êlektron cihaznıñ barı 10%ı ğına qabat êşkärtelä. Anıñ xalıqara standartlar nigezendä başqarıluı kiräk. Çönki citärlek kontrol’ bulmasa, zararlı matdälärneñ tabiğat’kä atıluına kiterä ala. Tufraq häm êçä torğan sular pıçrana. Qaldıqlar tabiğat’kä dä, keşe sälamätlegenä dä yanıy.
Alğa kitkän illär êlektron qaldıq çığaru mäs’äläsendä dä alda. Amerika, Awrupa häm Qıtay isemlekneñ başında. Êlektron cihazlarnıñ gel tağın da aqıllısı, tağın da yaña model’läre çığa torğan bu çorda qullanılmawçı êlektron qaldıqlar qar taşqını şikelle zuraya. Monnan tış, här yıl şaxtalardan çığarıluçı altınnıñ da 10%ı êlektron çüp xälenä kilä. Yäğ’ni dön’yadağı qıymmätle qazılma baylıqlar da yuqqa çığa.
Êlektron qaldıqlar qaya atıla, niçek yuqqa çığarıla?
Êlektron qaldıqlarnı qabat êşkärtüne yaqlaw cämğıyäte räise Burak Köktürk bolay dip söyli:
“Köndälek tormışıbıznıñ ber öleşe bulğan kesä telefonnarınnan başlap zur könküreş texnikasına qadär barlıq êlektron äyberlär qullanılmıy başlağanda çüpkä äwerelä. Tözätkän oçraqta iske êlektron cihaz statusında qullanunı däwam itäbez. Bez - qullanuçılar, qızğanıçqa, êlektron qaldıqlarnı çüpkä atabız, cıyıp yörüçelärgä biräbez yäisä öyebezdä “bälki ber kiräge çığar” dip saqlıybız.
Törkiyädä alarnı liśenziyäle cıyu däräcäse 5%. Barlıqqa kilgän êlektron qaldıqlarnıñ 95%ı döres itep êşkärtelä almıy. Şuña kürä bu iq’tisadi häm êkologik zararğa kiterä.
Êlektron qaldıqlarnı niçek yuqqa çığarırğa yäisä qabat êşkärtergä?
Öyegezdä qabat qullanılmıy yäisä tözätep bulmıy torğan êlektron cihazlar, yaqtırtqıçlar, flyuoreśent lampa, printer kartridjı şikelle atıqlar bulsa, alarnı şähär xakimiyätläreneñ maxsus üzäklärenä yäisä cıyu tartmalarına iltergä kiräk. Tik, qızğanıçqa, êlektron qaldıqlar nadanlıq häm vayımsızlıq arqasında, basqıç astı êşxanäläre yäisä iske äyberlär cıyuçılar tarafınnan primitiv yullar belän, êkologiyä häm sälamätlekkä zarar birep, êşkärtelä yäisä turıdan-turı çüpkä atılıp cirgä kümelä.
Êlektron qaldıqlarda xätär matdälär bar. Şuña kürä alar xalıqara standartlarğa turı kiterep êşkärtüçe ob’yektlarda yuq itelergä tiyeş.
Döres itep êşkärtelmägän êlektron qaldıqlarnıñ tabiğat’kä häm keşe sälamätlegenä zararı barmı?
Êlektron cihazlarnıñ tağın da näticäle êşläwen täêmin itü öçen awır metallar häm ağulı êlementlar qullanıla. Lampalı televizorlarda - qurğaş häm fosforlı batareyalar, lyuminesśent lampalarda - terekömeş, suıtuçı caylanmalarda - maxsus gaz, lazerlı printer kartuşlarında kanserogen toz qullanıla. Bolar hawağa, suğa häm tufraqqa êläkkändä keşe häm tabiğat’neñ sälamätlegenä zur yanaw barlıqqa kiterä.
Törkiyädä niqadär êlektron qaldıq çığa? Alarnı êşkärtü prośessı nindi?
İldä här yıl yaqınça 847 meñ tonna êlektron qaldıq barlıqqa kilä häm barı 5%ı ğına êşkärtelä ala. Liśenziyäle şirkätlär häm xakimiyätlärneñ xezmättäşlege näticäsendä cıyılğan bu qaldıqlar xalıqara standartlarğa turı kiterep êşkärtelä. Alarnıñ êçennän metal, palstik şikelle Törkiyädä êşkärtelep qabat qullanıluçı öleşlär dä, êçendä qıymmätle metallar bulğan karta törkeme dä çığa. Tik älege kartalarnı êşkärtü bik çığımlı häm Törkiyädä alarnıñ êşxanäse yuq. Şuña kürä çit ilgä cibärelälär.
Dön’yada êlektron qaldıqlarnı cıyu prośessı döres idarä iteläme? Dön’yanı häm Törkiyäne nindi yanawlar kötä?
Êlektron qaldıq här yıl 6%qa arta. Ul dön’yada iñ tiz artuçı qaldıq töre. Tik anı cıyu däräcäse bik tübän. Dön’yada - 10%, Awrupada urtaça -33%. Añlaşılğança, ul - qäğaz’, karton şikelle ciñel cıyıla torğan çüp tügel. Pıçratuçı - tülär prinśibınnan çığıp xäräkät itkändä, êlektronika çığaruçılarnıñ barlıq cıyu çığımnarın tüläwe kötelä, tik alar bu mäs’älädä adım yasarğa aşqınmıy. Êlektron qaldıq probleması, çınlıqta, kollektiv räweştä çişelä alaçaq tördän. Citeşterüçelär, qullanuçılar, xakimiyätlär, wäqalätle oyışmalar häm ministrlıqlar - barlıq qızıqsınuçı yaqlar bergä cıyılıp tapqan çişeleş tağın da nıqlı häm näticäle bulaçaq.
Çığanaq: TRT Xäbär kanalı