Törkiyäneñ ğalämgä säyäxät äzerlege

“Dön’yada nilӓr bar?” tapşıru-tezmӓbezneň bügenge çığarılışında Törkiyӓneñ ğalämgä säyäxät äzerlege xaqında süz alıp barabız. Törkiyäneñ kosmik säyäxäte astronavt namzäten saylaw barışı belän yaña êtapqa kerde. Ğalämdä 10 kön ütkäräçäk törek astronavtın nilär kötä soñ?

Milli ğaläm programması qısalarında 1 Törkiyä watandaşın xalıqara kosmik stanśiyägä cibärü prośessı başlandı. Möräcäğät’ itüçelär arasınnan saylap alınaçaq  2 namzät kosmosqa baru öçen kiräkle barlıq uqıtu-öyrätü künegülären alaçaq. Törkiyä watandaşınıñ berençe tapqır astronavt titulın alu barışı bik awır bulaçaq.

Sälamätlege centekläp tikşereläçäk

Küptän tügel Törkiyä ğaläm agentlığı astronvt namzätläre öçen möräcäğät’  taläplären iğ’lan itte. 

-Törek kosmik säyäxätçese öçen berençe taläp - ul 45 yäş’tän  keçe bulırğa tiyeş.

-İnjenerlıq, töp fännär ölkäsendä pedagogiya häm mediśina fakul’tetlarınnan bakalavr däräcäse bulğan häm ingliz telen bik yaxşı belüçelär ğariza birä ala.

-Namzätlärneñ buyı 149.5 santimetrdan 190.5 santimetrğa qadar, tän awırlığı 43 kilogrammnan 110 kilogrammğa qadär  bulırğa tiyeş.

-Namzätlärneñ küzlek, kontakt linzalar belän bäyle mediśina tikşerüendä qan basımı probleması bulıp bulmawı qaralaçaq.

-Qan basımınnan psixologik xalät bozıluğa qadär sälamätlekläre centekläp tikşereläçäk.

Kim digändä 2 yıllıq uqıtu-öyratü programması bulaçaq

Programmağa saylanuçı namzät kim digändä 2 yıl uqıtu-öyrätü kurslarında qatnaşaçaq. Suda ütkäreläçäk künegülär öçen genä dä 6 ay kiräk. Ğaläm stanśiyäsenä baraçaq keşeneñ 10 kön stanśiyädä qalıp fänni tikşerenülärda qatnaşuı planlaştırıla.

Kosmik stanśiyädä astronavtlarnı närsä kötä?

Ğalämdäge iñ zur problema – tuqlanu. Alarnıñ rizıqlarınıñ tışqı küreneşe häm törgäkläw räweşe dön’yadağıdan ayırılıp tora. Alar az urın alsın häm bozılmasın öçen vakuum belän tutırıla. Vakuumğa östäp sıyıqlıq bulğan rizıqlarğa degidraśiya (kipterü prośessı) qullanıla. Şul räweşle azıq-tölek paketların ciñelräk itü maqsat itep quyıla. Kosmik stanśiya injenerları uylap tapqan ısullar yärdämendä sunıñ 80%ı, hawanıñ 40 %ı yañartıla ala.

Astronavtlar köndälek ixtıyacların niçek qanäğat’länderälär?

Astronavtlar çäçlären az külamdä su belän maxsus şampun’nar belän yualar. Tirä - yaqqa tügelgän sular parğa äylängäç dımnı kipterüçe cihazlar belän qabat sıyıq xälgä kiterelä.

Bädräf ixtıyacı sarı tösle vakuum caylanması belän qanäğat’länderelä. Zur yomış ta da şundıy uq vakuum sistemasına iyä bulğan  caylanma yärdämendä başqarıla ,alar qatı qaldıqlar paketlarında cıyıla.

Astronavtlar oçraqlı räweştä tirä - yaqqa oçmas öçen üzlären kabinağa nıqlap berketälär.

Astronavtlar maxsus yoqı bülmälärendä yoqlıylar. Cirneñ tartu köçe bulmağanlıqtan alarnıñ yoqlağanda yatqan xäldä buluları kiräkmi. Barı tik tirä - yaqqa  teläsä niçek oçmas öçen üzlären kabinağa nıqlap urnaştıralar.

Muskulları zäğif’lämäsen öçen daimi räweştä fizik künegülär yasıylar

Dön’yada bezneñ muskullar häm söyäklärebez tartu köçenä qarşı daimi köräşälär. Şul räweşle  muskul häm söyäk tığızlığı härwaqıt bilgele ber däräcädä qala. Läkin kosmosta tartu köçe bulmağanlıqtan bezneñ muskullar häm söyäklar bernindi qarşılıq belän oçraşmıylar. Astronavtlar bu xälne buldırmas öçen kön sayın regulyar künegülär yasıylar.

Tartu köçe bulmağan moxittä gigiyena

Astronavtlar yış qına hawa fil’trların maxsus sıyıqlıqlar belän çistartalar häm bakteriyälärne beterälär. Çüp-çarnı su häm  hawa ütkärmi torğan maxsus materiallardan yasalğan paketlarğa salalar. Bu çüplärne kiläse kosmik korabqa töyäp dön’yağa alıp qaytalar.

Xalıqara kosmik stanśiyägä 2020 nçe yılnıñ noyabrenä qadär 18 törle ildän 241 keşe kilde. Yıllar däwamında zurayıp kamilläşkän xalıqara ğaläm stanśiyäse xäzergä çaqlı nindi êtaplardan uzdı soñ?

Törkiyä astronavt häm fän-belem missiyäse  proyektı - Milli ğaläm programması qısalarında quyılğan maqsatlarnıñ berse. Ul proyekt barlığı 10 maqsatnı üz êçenä ala:

Cömhüriyätneñ 100 yıllığında xalıqara xezmättäşlek belän milli gibrid raketa belän Ayğa qatı  töşep utıru tormışqa aşırılaçaq.

İyärçen êşläp çığaru ölkäsendä dön’ya belän köndäşlek itä alırlıq kommerśiya brendı buldırılaçaq.

Törkiyäneñ regional’ poziśiya häm waqıt sisteması êşlänäçäk.

Ğalamğä ireşü öçen kosmik port operaśiyäse buldırılaçaq.

Ğaläm hawa torışı yäki metereologiyäse dip atalğan ölkägä investiśiya kertep ğalämdäge kamillek, kompetenśiya  arttırılaçaq.

Radio teleskopları yärdämendä ğalimnär kosmik radio dulqınnarın öyränä alaçaqlar.

Ğaläm ölkäsendä industrial’ klaster belän integral’ tikşerenülär ütkäreläçäk. Yuğarı kvalifikaśiyäle keşe çığanaqları öçen êş belän täêmin itü buldırılaçaq.

Cirle häm çit il investorların qabul itü öçen Yaqın Könçığış texnik universitetı (ODTÜ) belän berlektä kosmik texnologiyäne üsterü zonası buldırılaçaq.

Kosmos ölkäsendä êffektiv häm kompetentlı keşe resursların üsterü öçen ğaläm xäbardarlığı barlıqqa kitereläçäk.

Çığanaq:TRT Xӓbӓr