Ukraina krizisı köçäyä bara

Ukraina krizisı tora-bara tiränäyä bara. Amerika Quşma Ştatları belän Rusiyä arasında ütkärelgän söyläşü barışı da telängän näticä birä almadı. Rusiyäneñ iminlek garantiyaları taläbenä qarata Amerika Quşma Ştatlarınıñ nindi cawap birüe isä älegä tögäl bularaq belenmi. Waşington citäkçelege Mäskäwdän bigräk tä xat êçtälegen xalıqara cämäğätçelek belän urtaqlaşmaw mäs’äläsendä telägen citkerde. Bu üze genä dä inde yäşeren satulaşu buluın kürsätä. Şul uq waqıtta Rusiyäneñ Ukrainanıñ tirä-yağında däwam ittergän xärbi köçlären cıyuı da böten tizlege belän däwam itä. Söyläşülär uñışsız bulğan oçraqta Rusiyäneñ xärbi adım yasayaçağı anıq itep farazlana. Fäqät bu adımnıñ qısasınıñ nindi bulacağına qağılışlı bilgesezleklär däwam itä.

         Ukraina krizisınıñ şaqtıy törle dinamikası bar. Bu dinamikalardan, bälki, iñ ähämiyätlese - krizisnıñ Ukraina belän çikle bulmawı. Häm Rusiyä häm dä Könbatış krizisnı yaña geopolitik xisaplaşu bularaq kürä. Salqın suğıştan soñ Rusiyä Federaśiyäseneñ köçsezlegen forsat itep kürep “açıq qapqa” säyäsäte yünäleşendä Rusiyägä taba kiñäygän NATOğa cawabın xäzer inde Rusiyä Könbatışnıñ zäğıyflegen kürep, yaña adım yasıy. Bu adım nigezdä Rusiyäneñ “yaqın tirä-yaq” dip yörtkän töbäktän NATOnıñ çitläşüe öçen yasala. Bu Rusiyäneñ iminlege öçen bik möhim. Könbatış öçen isä, mäsälän, Awrupanıñ iminlek miğmarisenä qarata yasalğan ber adım. Mäskäwneñ iminlek garantiyaläre NATOnın äğ’za illäre belän bergä Rusiyäneñ yaqın töbägennän kire çigenüen taläp itä  Bu taläpneñ qabul itlüe Awrupa iminlek miğmariseneñ yañadan tözelüe mäğ’näsenä turı kilä.

Şul uq waqıtta Könbatış êçendä tulı konsensüs yuq. Ayırım alğanda Germaniyanıñ säyäsäte iğ’tibarnı cälep itä. Berlin citäkçelege Ukrainağa qoral yärdämenä qarşı töşä häm Rusiyäne “tınıçlandıru” säyäsäteneñ alıp barıluın yaqlıy. Bigräk tä tabiğıy gaz mäs’äläsendä Rusiyägä bäyle bulğan Germaniya Rusiyägä qarata NATO häm Awrupa Berlegeneñ qatı totışın da yaqlağan kebek kürenmi. Franśiya isä üzgä ber poziśiyädä. Amerika Quşma Ştatları kübräk Qıtayğa yünälep, Rusiyä qurqınıçın bäyäläp betermägän kebek kürenä.

Krizisnıñ artıp suğışqa äylänmäwe öçen tırışlıq sarıf itüçe Törkiyä isä Ukraina häm Rusiyä arasında aradaşçılıq täq’dimen yasadı. İlbaşı Ärdoğannıñ 3nçe fevral’dä Ukrainağa säfär yasawı kötelä. Bu säfärneñ töp maqsatı – Mäskäw belän Kiev arasında krizisnıñ xäl itelüenä qarata ciñeläytüçe nigez buldıru. Fäqät Törkiyäneñ töp poziśiyası Könbatış belän bergä şäkellänä, formalaşa. NATOdan ayırım bularaq Törkiyäneñ Rusiyä belän söyläşü ütkärüe turında süz barmıy. Läkin İlbaşı Ärdoğan krizisnı beterü öçen qulınnan kilgänne yasıy. Çönki Qara diñgez töbäge Törkiyäneñ iminlege häm totrıqlılığı öçen bik ähämiyätle. Rusiyäneñ buluı mömkin xärbi qatışuı Törkiyäne tınıçsız itäçäk häm Törkiyä-Rusiyä mönäsäbätlärenä zarar kiteräçäk. Şuña kürä Änkara öçençe ber yul tabaçaqmı, yuqmı ikänlege Putinnıñ İlbaşı Ärdoğannıñ çaqıruına niçek itep cawap biräçägenä bäyle.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor, doktor